«ΣΛΑΒΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ »
Νεκταριος Δαπεργολας
καθ.Α.Π.Θ.
H μαρτυρια για τους Σλαβους της «Σουβδελιτιας»
και της «αρχοντιας Θεσσαλονικης»
«Ο Κωνσταντινος Πορφυρογεννητος ομως,στο εργο του «Περι βασιλειου ταξεως»,μας παρεχει και μια ακομη μαρτυρια για τους Σλαβους του μακεδονικου χωρου.Προκειται για το λζ' κεφαλαιο αυτου του εργου,που φερει τον τιτλο «Περι τινων αποστατησαντων και παλιν δουλωθεντων,πως εδεχθησαν παρα του βασιλεως».(1) Ακολουθως,πληροφορουμαστε τα εξης:
«Χρη ειδεναι,οπως εδεξατο Μιχαηλ ο βασιλευς Σκλαβους τους ατακτησαντες εν χωρα τη Σουβδελιτια και ανελθοντας εις τα ορη και παλιν καταφυγοντας τη αυτοκρατορικη και υψηλη βασιλεια.Περιβαλλομενος ο βασιλευς σαγιον πορφυρουν εχον περικλεισιν χρυσην,απο μαργαριτων ημφιεσμενην,περιθεις και στεφανον επι της εαυτου κεφαλης εκ λιθων και μαργαρων ηι φιεσμενον,οπερ καισαρικιον λεγεται,εκαθισιν επι του σεντζου εν τω χρυσοτρικλινω.Και γενομενης δοχης,εξηλθεν οστιαριος βασταζων βεργιον και εισηξεν αυτους μετα και του λογοθετου.Και μετα το διαλεχθηναι αυτοις τον βασιλεα εξηλθον,και ευθεως εισηχθησαν ετεροι Σκλαβοι Θεσσαλονικης αρχοντιας και αυτοι υπο ενος οστιαριου,ον τροπον και οι προ αυτων.Και διαλεχθεις και αυτοις ο βασιλευς,ως εβουλετο,δεδωκως αυτοις ανα ενος εσωφοριου ως υπηκοοις αυτου,και εξηλθον και αυτοι» (2).
Απο τη μαρτυρια αυτη πληροφορουμαστε την υπαρξη Σλαβων σε δυο διαφορετικες περιοχες,απο τις οποιες η μια βρισκοταν «εν χωρα τη Σουβδελιτια» και η αλλη σε αρχοντια του θεματος Θεσσαλονικης.Στην πρωτη απο αυτες ξεσπασαν καποιες ταραχες,οι οποιες ομως συνιστουσαν παροδικο και συντομης διαρκειας φαινομενο.Οπως αλλωστε μαρτυρειται ρητα,οι Σλαβοι αυτοι δεν ηταν ανυποτακτοι ως τοτε,αλλα αντιθετα επροκειτο για ηδη απο καιρο υπηκοους του αυτοκρατορα,που αποστατησαν.Τελικα η εξεγερση τους καταπνιγηκε και λιγο αργοτερα εκπροσωποι τους εφθασαν στην Κωνσταντινουπολη,οπου εγιναν δεκτοι σε ακροαση απο τον αυτοκρατορα Μιχαηλ,επισημοποιωντας την εκ νεου υποταγη τους στη βυζαντινη εξουσια.Στη συνεχεια ο αυτοκρατορας δεχθηκε και τους εκπροσωπους αλλων σλαβικων πληθυσμων,που κατοικουσαν στο θεμα Θεσσαλονικης,για τους οποιους παντως δεν διευκρινιζεται απο τον Πορφυρογεννητο αν ειχαν επισης αποστατησει (3).Ειναι λοιπον πιθανο οτι οι Σλαβοι αυτοι συναντουσαν με τον αυτοκρατορα για αλλο λογο,οπως π.χ. για να του υποβαλουν καποια αιτηματα.Δεν αποκλειεται ομως και αυτοι να ειχαν στασιασει και αυτο να αποσιωπαται στην αφηγηση του Πορφυρογεννητου για λογους οικονομιας(4).
Αυτα ειναι τα σημαντικα οπωσδηποτε δεδομενα που παρεχει η μαρτυρια του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου,την αξιοπιστια της οποιας δεν μπορουμε φυσικα να αρνηθουμε.Απο την αλλη ομως,ειναι φανερο πως η ιδια μαρτυρια παρουσιαζει συγχρονως και δυο μεγαλα προβληματα.
Το πρωτο απο αυτα αφορα βεβαιως στη χρονολογηση των γεγονοτων που περιγραφει.Δεδομενου οτι ως την εποχη του Πορφυρογεννητου ειχαν υπαρξει τρεις μονον αυτοκρατορες με το ονομα Μιχαηλ,ειναι προφανες πως αυτα τα γεγονοτα συνεβησαν κατα τη βασιλεια τους ενος εξ'αυτων,δηλαδη ειτε επι Μιχαηλ Α' (811-813),ειτε επι Μιχαηλ Β' (820-829),ειτε τελος επι Μιχαηλ Γ' (842-867).Οι πιθανοτητες βεβαιως μοιαζουν να κλινουν περισσοτερο υπερ του δευτερου η του τριτου,οπως ορθα υποστηριζει ο Ι.Καραγιαννοπουλος,με το σκεπτικο οτι η πηγη «εμφανιζει αυτοκρατορα με κυρος και δυναμη,που δεν μπορουσε να εχει ο Μιχαηλ Α'»(5),του οποιου αλλωστε η βασιλεια υπηρξε συν τοις αλλοις και εξαιρετικα συντομη.Ακομη ομως και αν αποκλεισουμε τελειως τον Μιχαηλ Α',ειναι προφανες πως σε ακριβεστερη χρονολογηση των υπο εξετασιν γεγονοτων δεν μπορουμε να προβουμε.
Το δευτερο και κυριοτερο προβλημα ειναι η ελλειψη ιδιαιτερων προσδιοριστικων στοιχειων για τον εντοπισμο της ακριβους γεωγραφικης θεσης των δυο αναφερομενων απο τον Πορφυρογεννητο Σκλαβηνιων.Βεβαια εχει ηδη υποστηριχθει απο τον Ι.Καραγιαννοπουλο οτι η αρχοντια της Θεσσαλονικης περιλαμβανε Σλαβους της περιοχης της Βεροιας και οτι επομενως η Σουβδελιτια θα πρεπει μαλλον να τοποθετηθει στην Ανατολικη Μακεδονια,στην περιοχη του Β.Δ. Παγγαιου(6)
Απο τις δυο ομως αυτες εκτιμησεις μονο με την πρωτη μπορουμε να συμφωνησουμε: εφ'οσον εχουμε ηδη διαπιστωσει την υπαρξη σλαβικων εγκαταστασεων στην περιοχη της Δρουγουβδελτιας,ειναι θεμιτο να δεχθουμε οτι οι Σλαβοι της «Θεσσαλονικης αρχοντιας» ηταν κατα πασα πιθανοτητα αντιπροσωποι των σλαβικων πληθυσμων αυτης πραγματι της περιοχης.Σε σχεση ομως με τον εντοπισμο της Σουβδελιτιας,τα πραγματα δεν φαινονται να ειναι τοσο απλα,για τον λογο οτι δεν μπορουμε τελικα να ειμαστε βεβαιοι πως η περιοχη αυτη βρισκοταν επισης στη Μακεδονια.Αυτο που φαινεται να συνδεει τις δυο Σκλαβηνιες στην αφηγηση του Κωνσταντινου Πορφυρογεννητου ειναι οτι επροκειτο και στις δυο περιπτωσεις για Σλαβους που γινονται δεκτοι σε ακροαση απο τον αυτοκρατορα,ισως μαλιστα και για τον ιδιο ακριβως λογο,αν οπως υποθετικα προαναφεραμε και οι Σλαβοι της αρχοντιας της Θεσσαλονικης ειχαν επισης στασιασει.Οπως και αν εχει παντως,με βαση τη μαρτυρια του Πορφυρογεννητου δεν εξυπακουεται κατ'αναγκην η γεωγραφικη εγγυτητα των δυο Σκλαβηνιων.Υπ'αυτο το πρισμα λοιπον,η Σουβδελιτια θα μπορουσε να ειναι οποιαδηποτε ορεινη και κατοικουμενη απο Σλαβους ορεινη περιοχη,η οποια βρισκοταν εως την εποχη του μαρτυρουμενου απο τον Πορφυρογεννητο αυτοκρατορα Μιχαηλ(συνεπως με terminus ante quem το ετος 867) μεσα στην βυζαντινη επικρατεια(7).
Το τελικο συμπερασμα που προκυπτει απ'ολα αυτα ειναι πως η μαρτυρια του Πορφυρογεννητου,οπως διατυπωνεται,δεν μας επιτρεπει να προσδιορισουμε τη γεωγραφικη θεση της Σουβδελιτιας.Στη συνεχεια βεβαια μας πληροφορει,οπως ακριβως και ο «Βιος του Αγ.Γρηγοριου Δεκαπολιτη»,που ειδαμε προηγουμενως,οτι κατα τον 9ον αιωνα ζουσαν στην ευρυτερη περιοχη της Θεσσαλονικης σλαβικοι πληθυσμοι,οι οποιοι ηταν ηδη απο καιρο υποταγμενοι στη βυζαντινη εξουσια,χωρις ομως αυτο να σημαινει οτι ο κινδυνος καποιων εκ μερους τους παροδικων εξεγερσεων ειχε τελειως εκλειψει.Αυτο το τελευταιο γεγονος διαπιστωνεται ευκολα απο τη μαρτυρια του Βιου,ισως ομως και απο αυτη του Πορφυρογεννητου,απο τη στιγμη που το ενδεχομενο μια εξεγερσης των Σλαβων της αρχοντιας της Θεσσαλονικης δεν μπορει,οπως προαναφεραμε,να αποκλεισθει.Στην περιπτωση αυτη βεβαια ειναι φανερο οτι προκειται για διαφορετικα γεγονοτα,αφου το πρωτο χρονολογειται,οπως ειδαμε,στο διαστημα 833-837 και το δευτερο ειτε στο διαστημα 820-829,ειτε κατα την 6η-7η δεκαετια του 9ου αιωνα (8).Εφοσον μαλιστα εχουμε δεχθει οτι κατα πασα πιθανοτητα και οι δυο μαρτυριες αναφερονται στην ιδια περιοχη,δηλαδη τη Δρουγουβιτια,προκυπτει το συμπερασμα οτι εχουμε εδω να κανουμε με δυο διαφορετικες εξεγερσεις των ιδιων σλαβικων πληθυσμων,οι οποιες χρονολογικα απεχουν ελαχιστα μεταξυ τους.Ανεξαρτητα παντως απο το αν τελικα επροκειτο για μια η δυο εξεγερσεις,εκεινο που μπορουμε να υποστηριξουμε ειναι οτι παρα την υποταγη τους ηδη απο τον 7ο αιωνα και τον εκχριστιανισμο τους,που ειχε το αργοτερο ως το β' μισο του 9ου αιωνα ολοκληρωθει,οι Δρουγουβιτες καθ'ολη αυτη την περιοδο δεν ειχαν ουσιαστικα αφομοιωθει,αλλα διατηρουσαν την ταυτοτητα τους και εξακολουθουσαν να προκαλουν απο καιρο σε καιρο καποια προβληματα στην Αυτοκρατορια».*
1)Κων.Πορφ, De caer. 634.9-10.
2)Κων.Πορφ,De caer. 634.11-635.6-Bλ. Ι.Καραγιαννοπουλος,Επικοινωνια 220.-Βλ. επισης Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,Θεμα Θεσσαλονικης 164.
3)Ο αυτοκρατορας μαλιστα απεναντι σ'αυτους τους Σλαβους δειχνει καπως διαφορετικη συμπεριφορα καθως εμφανιζεται να τους μοιραζει και δωρα («δεδωκως αυτοις ανα ενος εσωφοριου»).-Πρβλ.Α.Σταυριανιδου-Ζαφρακα,Θεμα Θεσσαλονικης 164.
4)Το ενδεχομενο αυτο μενει βεβαιως ανοιχτο εξαιτιας και του τιτλου του κεφαλαιου («Περι τινων αποστατησαντων και παλιν δουλωθεντων,πως εδεχθησαν παρα του βασιλεως»),μεσα στο οποιο κεφαλαιο αναφερονται και οι Σλαβοι της αρχοντιας της Θεσσαλονικης.
5)Ι.Καραγιαννοπουλος,Επικοινωνια 220.σημ.43.
6)Ι.Καραγιαννοπουλος,Επικοινωνια 220-221.-Του ιδιου,Les Slaves 26.
7)Tο συμπερασμα αυτο βεβαια δεν αντιτιθεται καθολου στην περι της Σουβδελετιας αποψη του Φ.Μαλιγκουδη,την οποια καταγραφει ο Ι.Καραγιαννοπουλος.Επικοινωνια 220.σημ.47.Ο Φ.Μαλιγκουδης,αφου απορριπτει κατ'αρχας την παλαιοτερη αποψη του Safarik περι σχεσεως της Σουβδελιτιας με την Σαγουδανεια,ετυμολογει στη συνεχεια τον ορο «Σουβδελιτια» απο τη λατινικη προθεση sub(«υπο»),το σλαβικο del («βουνο») και την ελληνικη καταληξη-ιτης,πραγμα που κατα τον ιδιο μελετητη αποδεικνυει πως η Σουβδελιτια ηταν μια περιοχη κειμενη στους προποδες καποιου ορους,στην οποια συμβιωναν περι τον 8ο-9ο αιωνα σλαβικοι και βαλκανορωμαικοι πληθυσμοι.Οφειλουμε να δεχθουμε την αποψη του Φ.Μαλιγκουδη,απο την οποια ομως ειναι προφανες οτι και παλι δεν προκυπτει κανενα στοιχειο για τον ακριβεστερο γεωγραφικο εντοπισμο της.
8)Προφανως παντως αρκετα χρονια μετα το 842,δεδομενου οτι κατα το ετος αυτο ο Μιχαηλ Γ' ηταν πιθανοτατα μολις δυο ετων (Βλπ. C.Mango,When was Michael III born? DOP 21 (1967) 253 κεξ.).
*(σημ.ιστ.)Το «καποια» προβληματα φανηκε και στα κατοπινα χρονια μεχρι στις μερες μας,δεν ειχαν ερθει βλεπετε ακομη οι Νεμανια και Δουσαν και οι αλλοι Πανσεβαστοι Βουλγαροι Τσαροι και Ζουπανοι και «Αγιοι αυτοκρατορες»με τις λεηλασιες τους και σφαγες στις ελληνικες χωρες.Ουτε βεβαια η μαχη για τη Μακεδονια με τους Βουλγαρους ,Σερβους,Μαυροβουνιους και αλλους Σλαβους(ξεχασαμε και τους Ρωσους) μεχρι και τη δημιουργια του «Μακεδονικου»κρατους.