Η σλαβική εγκατάσταση στην Βαλκανική
Η αυτοκρατορία είχε μεταβληθεί σε ερείπια, όταν ανέλαβε τη διακυβέρνησή της ο Ηράκλειος (610-641), ένας από τους μεγαλύτερους ηγεμόνες του Βυζαντίου. Η χώρα βρισκόταν σε άθλια οικονομική κατάσταση και ο παλαιωμένος διοικητικός μηχανισμός είχε αχρηστευθεί. Η στρατιωτική οργάνωση, που στηριζόταν στους μισθοφόρους, δεν απέδιδε, αφού δεν υπήρχαν χρήματα, ενώ είχαν εξαντληθεί και οι παλαιές εστίες που τροφοδοτούσαν το στράτευμα με έμψυχο υλικό. Οι κεντρικές επαρχίες του κράτους είχαν κυριευθεί από τους εχθρούς. Άβαροι και Σλάβοι είχαν εγκατασταθεί στην Βαλκανική χερσόνησο, ενώ οι Πέρσες βρίσκονταν στην καρδιά της Μ. Ασίας. Μόνο μια εσωτερική αναγέννηση θα μπορούσε να σώσει την αυτοκρατορία από την καταστροφή.Τελικά η σωτηρία ήρθε, γιατί το Βυζάντιο διέθετε ενδογενείς δυνάμεις για βαθειά κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ανανέωσή του. Στην αρχή το κράτος, καθώς ήταν αποδυναμωμένο και φτωχό, δεν μπορούσε να αντιδράσει στις εχθρικές επιδρομές. Ο Ηράκλειος σκεφτόταν μάλιστα να μεταφέρει την έδρα του στην Καρχηδόνα για να οργανώσει από εκεί την αντεπίθεση, όπως είχε παλαιότερα οργανώσει από την πόλη αυτή την εκστρατεία του για την ανατροπή του τρομοκρατικού καθεστώτος του Φωκά. Η βαθειά απογοήτευση που προκάλεσε στον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης το σχέδιο αυτό και η αντίδραση του πατριάρχη Σεργίου ανάγκασαν τον αυτοκράτορα να το εγκαταλείψει. Πάντως το γεγονός ότι συνέλαβε ένα τέτοιο σχέδιο αποδεικνύει την κρισιμότητα στην οποία είχε περιέλθει η κατάσταση στην Ανατολή, καθώς και τη σπουδαιότητα που είχαν οι δυτικές επαρχίες.
Μετά τις σποραδικές εποικήσεις των Σλάβων στην Βαλκανική, στα τέλη του έκτου αιώνα, άρχισε στις αρχές του έβδομου και ιδιαίτερα μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Μαυρικίου στο Δούναβη, η μεγάλη σλαβική Landnahme [δηλαδή η κατάκτηση και εγκατάσταση των Σλάβων κατά το ιδιότυπο σύστημα εγκαταστάσεως των «βαρβάρων» λαών στα εδάφη της αυτοκρατορίας]. Πολυάριθμα στίφη Σλάβων και Αβάρων ξεχύθηκαν στα Βαλκάνια ως τις ακτές της Αδριατικής στη Δύση και του Αιγαίου πελάγους στο Νότο και στην Ανατολή. Ύστερα από φοβερές λεηλασίες και ερημώσεις το μεγαλύτερο τμήμα των Αβάρων αποσύρθηκε στις περιοχές πίσω από τον Δούναβη, οι Σλάβοι όμως εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Βαλκανική χερσόνησο και ιδιοποιήθηκαν την περιοχή. Έτσι κατέρρευσε η εξουσία των Βυζαντινών στα Βαλκάνια. Ισχυρές ορδές Σλάβων κατέλαβαν όχι μόνο τις παραδουνάβειες επαρχίες αλλά και ολόκληρη τη Μακεδονία και ερήμωσαν τη Θράκη ως τα τείχη της Κωνσταντινουπόλεως. Ιδιαίτερα σκληρές ήταν οι επιδρομές των αναρίθμητων αβαρικών και σλαβικών ορδών εναντίον της Θεσσαλονίκης, που πολλές φορές δοκιμάσθηκε από πολιορκίες και επιθέσεις εξ εφόδου. Η πόλη αντέταξε σθεναρή αντίσταση, όμως ολόκληρη η ύπαιθρος γύρω της έπεσε στα χέρια των Σλάβων. Το κύμα των σλαβο-αραβικών μαζών ξεχύθηκε διά μέσου της Θεσσαλίας στην κεντρική Ελλάδα και στην Πελοπόννησο. Από εδώ οι έμπειροι στη θάλασσα Σλάβοι αποβιβάσθηκαν στα ελληνικά νησιά και έφθασαν ακόμη και στην Κρήτη. Το ίδιο σκληρές ήταν και οι επιδρομές στη Δαλματία. Το 614 κατέστρεψαν την Σάλωνα, το διοικητικό κέντρο της Δαλματίας, πράγμα που επισφράγισε την οριστική κατάλυση της κυριαρχίας του ρωμαιο – βυζαντινού πολιτισμού στη δυτική πλευρά της χερσονήσου. Όπως η Σάλωνα και μερικές άλλες δαλματικές πόλεις, την ίδια αυτή εποχή κυριεύθηκαν και οι περισσότερες σημαντικές πόλεις στο εσωτερικό της Βαλκανικής, όπως η Σιγγιδών (σημερινό Βελιγράδι), το Βιμινάκιον (σημερινό Κόστολακ), η Ναϊσσός (σημερινή Νις) και η Σαρδική (σημερινή Σόφια). Εκτός από την Κωνσταντινούπολη, τα λίγα κέντρα βυζαντινής εξουσίας που διατηρήθηκαν στα Βαλκάνια ήταν κατ’ εξοχήν η Θεσσαλονίκη και ορισμένες πόλεις στα παράλια της Αδριατικής, όπως η Ζάρα και το Τραγκούριουμ στο Βορρά, η Μπούτουα, τα Σκόδρα και η Λισσός στον Νότο.
Ολόκληρη η περιοχή των Βαλκανίων έγινε θέατρο σοβαρών φυλετικών ζυμώσεων, αφού μάλιστα συνεχιζόταν ακόμη η εισροή των σλάβων. Η χερσόνησος ολόκληρη, ως το νοτιώτερο άκρο της πλημμύρισε από Σλάβους. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι εκσλαβίστηκε πλήρως και οριστικά ο ελληνικός χώρος. Όμως ακόμη και η Πελοπόννησος βρέθηκε κάτω από σλαβική κατοχή περισσότερο από δύο αιώνες. Ωστόσο, η βυζαντινή εξουσία κατόρθωσε σιγά – σιγά να επιβληθεί πάλι στην Ελλάδα και στις λοιπές παράκτιες περιοχές, οι οποίες έτσι διαφύλαξαν ή ανέκτησαν τον ελληνικό τους χαρακτήρα. Κάτω από την πίεση των σλαβικών επιδρομών οι εγχώριοι πληθυσμοί υποχώρησαν στις παράλιες περιοχές και στα πλησιέστερα νησιά. Στο γεγονός αυτό οφείλεται η ισχυροποίηση του ελληνικού στοιχείου στα νότια και ανατολικά παράλια και η προοδευτική εκτόπιση του σλαβικού, ενώ το ρωμαϊκό στοιχείο επικράτησε πάλι στα δυτικά παράλια. Πάντως και στις περιοχές αυτές είχαν διεισδύσει οι Σλάβοι. Το μεγαλύτερο όμως τμήμα της Βαλκανικής χερσονήσου, ολόκληρο το εσωτερικό της, μεταβλήθηκε σιγά – σιγά σε μια καθαρά σλαβική περιοχή, όπου ζούσαν τα διάφορα σλαβικά φύλα. Από την εποχή αυτή οι βυζαντινές επαρχίες της Βαλκανικής, όπου επικρατούσαν πια οι Σλάβοι και ήταν αδύνατον να ασκηθεί η αυτοκρατορική διοίκηση, ονομάζονται στις βυζαντινές πηγές «Σκλαβινίαι».`
______________________
Γκεόργκ Οστρογκόρσκυ, «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους», τ. Α΄, μέρος Β΄ «Ο αγώνας επιβιώσεως και η ανανέωση του βυζαντινού κράτους (610-711)», σ. 159-161, ιστορικές εκδόσεις Σ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1993.