«ΣΛΑΒΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ»
Νεκταριος Δαπεργολας
καθ.Α.Π.Θ.
Η μαρτυρια για τους «Σκυθες» της περιοχης του Στρυμονα
«Στο εργο του «Περι Θεματων» ο Κωνσταντινος Πορφυρογεννητος αναφερεται μεταξυ αλλων και στο θεμα Στρυμονος,επισημαινοντας τα εξης: «Το θεμα του Στρυμονος τη Μακεδονια,συντετακται και ουδαμου τουτου λογος εστι περι θεματος,αλλ' εις κλεισουρας ταξιν,λελογισται και Σκυθαι αυτο αντι Μακεδονων διανεμονται,Ιστουνιανου του Ρινοτμητου εν τοις ορεσι του Στρυμονος και ταις διαβαθραις των κλεισουρων τουτους εγκατοικισαντος»(1).
Απο την παραπανω μαρτυρια πληροφορουμαστε οτι ο Ιουστινιανος Β',ο οποιος ιδρυσε περι το 688 την κλεισουρα του Στρυμονα,εγκατεστησε στην περιοχη Σκυθες με στοχο τη φρουρηση των ορεινων εισοδων προς την κοιλαδα του ποταμου(2).Οι Σκυθες αυτοι ηταν προφανως Σλαβοι και προερχονταν απο τους πληθυσμους εκεινους που ειχαν αιχμαλωτισθει απο τον Ιουστινιανο Β' η ειχαν δηλωσει υποταγη κατα την εκστρατεια του 688,στην οποια εχουμε αναφερθει σε αλλο κεφαλαιο(3). Συμφωνα με τον Θεοφανη,ο Ιουστινιανος Β' μετεφερε αυτους τους πληθυσμους στη Μ.Ασια και τους χρησιμοποιησε για τον σχηματισμο ειδικου στρατιωτικου σωματος (4).Απο τη μαρτυρια του Πορφυρογεννητου ομως προκυπτει το συμπερασμα οτι ενα μερος αυτων των πληθυσμων παρεμεινε τελικα στην περιοχη και,αφου ενταχθηκε στις στρατιωτικες δυναμεις του βυζαντινου κρατους,επιφορτισθηκε με το εργο της φυλαξης της απο τις επιδρομες των Βουλγαρων και των ανυποτακτων Σλαβων της Β.Α. Βαλκανικης.
Δεν μπορουμε παντως να εκτιμησουμε με ασφαλεια για ποσο χρονικο διαστημα συνεχιστηκε αυτη η κατασταση.Βεβαια το εργο «Περι Θεματων» ειναι γραμμενο τον 10ον αιωνα και καταγραφει πιθανως και καποια συγχρονα προς την εποχη του Πορφυρογεννητου δεδομενα,ειναι ομως γνωστο οτι ως επι το πλειστον αποτελει συμπιλημα πολυ παλαιοτερων κειμενων(5).Το πιο πιθανο ειναι λοιπον,οπως φαινεται αλλωστε να προκυπτει και απο τον ιδιο τον τροπο της διατυπωσης της ,οτι η συγκεκριμενη μαρτυρια αναφερεται κυριως στην προ του 9ου αιωνα περιοδο,οσο δηλαδη υπηρχε ακομη η κλεισουρα του Στρυμονα,που υπαγοταν στο θεμα Μακεδονιας,και πριν υψωθει και η ιδια σε ταξη θεματος(6).
Αυτο βεβαια δεν σημαινει κατ'αναγκην πως οι Σκυθες δεν παρεμειναν στην περιοχη της κλεισουρας και στη συνεχεια.Μετα την ιδρυση ομως του Θεματος του Στρυμονα,το οποιο καλυπτε γεωγραφικα ολοκληρη την Ανατολικη Μακεδονια,και τον σχηματισμο του θεματικου στρατου,ο ρολος τους,οσον αφορουσε τη φρουρηση της περιοχης απο τις σλαβοβουλγαρικες επιδρομες,προφανως υποβαθμιστηκε.
Ειναι προφανες ακομη οτι δεν ειμαστε σε θεση να εκτιμησουμε με ασφαλεια ουτε απο ποια ακριβως περιοχη προερχονταν αυτοι οι Σλαβοι,που ο Ιουστινιανος Β' εγκατεστησε στην κλεισουρα του Στρυμονα.Παλαιοτερες αποψεις παντως που τους ταυτιζουν με τους Σμολεανους Σλαβους (7),δεν μπορουν να γινουν αποδεκτες,γιατι ειναι πλεον γνωστο οτι οι Σμολεανοι ηταν σταθερα εγκαταστημενοι στην περιοχη της Ροδοπης,μεταξυ του Ανω Νεστου και του Ανω Αρδα (8).Απο εκει και περα δεν μπορουμε να αποκλεισουμε βεβαια οι Σκυθες αυτοι του Πορφυρογεννητου να προερχονταν απο καποια αλλη βορειοανατολικοτερη περιοχη,απο την οποια περασε ο Ιουστινιανος Β',πριν εισελθει στην κοιλαδα του Στρυμονα.Οπωσδηποτε ομως το πιο πιθανο με βαση τη λογικη ειναι οτι προερχονταν απο τους πληθυσμους που κατοικουσαν ηδη ως το 688 στην περιοχη του Στρυμονα,δηλαδη τους Στρυμονιτες Σλαβους,τους οποιους γνωριζουμε απο τα «Θαυματα του Αγιου Δημητριου».Δεδομενης αυτης της σλαβικης εγκαταστασης ηδη απο το μισο του 7ου αιωνα, δεν βρισκουμε τον λογο για τον οποιο ο Ιουστινιανος Β' θα εφερνε και αλλους Σλαβους στην περιοχη του Στρυμονα απο τις βορειοτερες περιοχες,ειδικα μαλιστα απο τη στιγμη που οι Στρυμονιτες ηταν απο καιρο υπηκοοι της Αυτοκρατοριας και -μετα την επιθεση τους κατα της Θεσσαλονικης κατα τη διετια 676-677-ειχαν πλεον υποταχθει στη βυζαντινη εξουσια (κυριως χαρη στην εκστρατεια του Κωνσταντινου Δ' περι το 678),οποτε θεωρητικα παρειχαν περισσοτερα εχεγγυα απο τους αλλους για την ομαλη στρατιωτικη συνεργασια τους με το βυζαντινο κρατος(9).Ολα αυτα δειχνουν οτι η παραπανω μαρτυρια του Πορφυρογεννητου δεν μας παρεχει στην πραγματικοτητα καμια αποδειξη και νεας σλαβικης εγκαταστασης στην περιοχη του Στρυμονα,εκτος απο την αρχικη των Στρυμονιτων Σλαβων κατα το α' μισο του 7ου αιωνα.Οσον αφορα δε την ευρυτερη σημασια της, αυτη εγκειται στο οτι,σε συνδυασμο και με τις μαρτυριες του Θεοφανη,αποδεικνυει πως η στελεχωση των στρατιωτικων της δυναμεων με Σλαβους που κατοικουσαν στα εδαφη της,αποτελουσε δεδομενη πρακτικη για την Αυτοκρατορια ηδη απο τον 7ον αιωνα.Οπως μαλιστα σημειωνει η Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,οι μαρτυριες αυτες δειχνουν ακομη οτι η ενταξη των Σλαβων στο βυζαντινο στρατευμα δεν προυπεθετε τον εξελληνισμο τους,αλλα ηταν αντιθετα ενα απο τα γεγονοτα που συνετελεσαν βαθμιαια προς αυτην την κατευθυνση»(10).(σελ.98)
1)Κων.Πορφ.,De them 88.1 κεξ.-Βλ. P.Lemerle,Philippes 124-125.-Βλ.επισης Γ.Θεοχαριδης,Ιστορια 190,214.-J.Karayannopoulos,Les Slaves 15 κεξ.-Του ιδιου,Επικοινωνια 215.-Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,Θεμα Στρυμονος 314-315.
2)Οπως επισημαινει η Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,Θεμα Στρυμονος 314-315,η εγκατασταση εγινε «στα ορη του Στρυμονα και στα περασματα των στενων,πιθανοτατα απο το Ρουπελ ως την κοιλαδα του Ανω Στρυμονα,για να ελεγχονται αποτελεματικα οι δρομοι απο Βορρα προς Νοτο,ο ενας δια της κοιλαδας του Στρυμονα και οι αλλοι απο την κοιλαδα του ποταμου Στρουμιτσα η απο τις κοιλαδες και τις στενωπους της Ροδοπης.Δεν πρεπει να εννοησουμε στατικη την εγκατασταση αυτη σ'ενα μονο σημειο των στενων αλλα στην κατεξοχην κλεισουρα και σε πολλα επικινδυνα ορεινα περασματα,που διευκολυναν την επικοινωνια αλλα και τις επιδρομες».-Πρβλ. Ι.Καραγιαννοπουλος,Επικοινωνια 215.-Του ιδιου,Les Slaves 15 κεξ.
3)Βλ. ανωτ. σ.79 κεξ.
4)Θεοφανης 364.13-15,365.30 κεξ.-Βλ. Ι.Καραγιαννοπουλος,Ιστορια II.99.-Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,Θεμα Στρυμονος 312.
5)Βλ. Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,Θεμα Θεσσαλονικης 158,η οποια παραπεμπει και στη μελετη του Th.Pratsch,Untersuchungen zu De thematibus Kaiser Konstantins VII.Porphyrogennetos,Ποικιλα Βυζαντινα 13, Varia V,Bonn 1994,σ.13-145.
6)Για το γεγονος,βλ. Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,Θεμα Στρυμονος 311 κεξ.
7)Βλ.P.Lemerle,Philippes 134 κεξ.-Βλ. επισης Γ.Θεοχαριδης,Ιστορια 191,214.
8)Βλ.Ι.Καραγιαννοπουλος,Επιγραφη 250 κεξ.-Ε.Κωνσταντινου η Τεγου-Στεργιαδου,Σμολιανοι 35 κεξ.-Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,Θεμα Στρυμονος 310.
9)Αυτο βεβαια δεν σημαινει οτι οι Σλαβοι που μεταφερθηκαν στη Μ.Ασια και καταταχθηκαν αργοτερα στον βυζαντινο στρατο δεν προερχονταν κυριως απο τους ανυποτακτους ως το 688 σλαβικους πληθυσμους της Β.Ανατολικης Βαλκανικης.Οσον αφορα αυτους ομως,δεν στερειται προφανως σημασιας η επιλογη να μεταφερθουν σε μια τοσο μακρινη περιοχη,γεγονος που τους απεκοπτε τελειως απο τον υπολοιπο σλαβικο κοσμο και εθετε τις βασεις για τον αποτελεσματικοτερο ελεγχο τους απο το κρατος και για την ταχυτερη τους αφομοιωση.Το οτι παντως αυτοι οι πληθυσμοι δεν πληρουσαν ακομη στην πραγματικοτητα τις προυποθεσεις για να τους εμπιστευθει η Αυτοκρατορια,αποδειχθηκε πολυ γρηγορα με τη σταση που κρατησαν στη μαχη της Σεβαστουπολεως (βλπ. Ι.Καραγιαννοπουλος,Ιστορια II.99).Για τους Σλαβους αντιθετα που εγκατεστησε ο Ιουστινιανος Β' στην κλεισουρα του Στρυμονα,δεν υπαρχει καμμια ενδειξη για το οτι,παρα την κοντινη τους αποσταση απο τις βορειοτερες και ακομη ανυποτακτες σλαβοκατοικημενες περιοχες της Βαλκανικης,δεν ασκησαν ευσυνειδητα τα στρατιωτικα καθηκοντα που τους ειχαν ανατεθει.
10)Βλ. Α.Σταυριδου-Ζαφρακα,Θεμα Στρυμονος 312.