Νίκος Εγγονόπουλος

Ημερολόγιο 2007,
ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος
Κριτικές

Νοέμβριος 2006
Γιάννη Παπαθεοδώρου
Ο Πολίτης, τεύχος 149

Πάει καιρός πού, μέσα στο φιλολογικό και ιστορικό συνάφι, συνηθίσαμε να συζητάμε για τη λογοτεχνία επετειακά, σύμφωνα με τα ήθη και τις προδιαγραφές που επιβάλλει η εκάστοτε θεσμική μνήμη του Υπουργείου Πολιτισμού. Το «έτος Καβάφη», το «έτος Σεφέρη», το «έτος Εμπειρίκου», το «έτος Ροΐδη» κ.λ.π. δημιούργησαν ήδη μια μικρή αλλά ανθεκτική παράδοση, πλαισιωμένη από αντίστοιχες εκδοτικές πρωτοβουλίες, εικαστικές εκδηλώσεις και ερευνητικές δραστηριότητες, που προσανατόλισαν τις ιστορικές και λογοτεχνικές σπουδές στην απότιση «φόρου τιμής» σε αναγνωρισμένους λογοτέχνες. Δε χρειάζεται, νομίζω, να επιμείνω στις προβληματικές όψεις αυτής της αντίληψης που μετατρέπει την κριτική επιστημονική συζήτηση σε ένα προσωποκεντρικό λατρευτικό τελετουργικό με χαρακτήρα ετεροχρονισμένου μνημοσύνου προς τους «μεγάλους μας συγγραφείς». Δεν χρειάζεται επίσης να αναφερθώ στην παραμορφωτική εικόνα που καλλιεργεί η ετήσια ομοβροντία για τον έναν και μοναδικό, κάθε φορά, συγγραφέα που έχει την «τιμητική του». Θα μείνω στα θετικά στοιχεία αυτού του εγχειρήματος, δηλαδή στην καλή και πλούσια σοδειά που έχει προκύψει, τα τελευταία χρόνια από τις αντίστοιχες επιστημονικές και καλλιτεχνικές εργασίες, στα «καλά εργαλεία» που είδαν το φως της δημοσιότητας (με σταθμό την καβαφική βιβλιογραφία του Δημήτρη Δασκαλόπουλου), στην ερευνητική αρθρογραφία, στα καλά βιβλία που ξανάδωσαν μια δεύτερη ζωή σε κείμενα και συγγραφείς μιας άλλης εποχής. Ισχύει κι εδώ, λοιπόν, το σεφερικό: «Αρχίζει κανείς όπως μπορεί...».

Το έτος 2007 είναι αφιερωμένο στον Νίκο Εγγονόπουλο. Συμπληρώνεται μιά εκατονταετία από τη γέννηση του υπερρεαλιστή ποιητή και, ήδη, το πρώτο βιβλίο που συνοδεύει τον εορτασμό κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ύψιλον. Πρόκειται για την έκδοση ενός ετήσιου ημερολογίου, φιλοτεχνημένου με πολλή γνώση και μεράκι από τον Θανάση Χατζόπουλο και τη Γεωργία Νόνα, που υπερβαίνει τη χρηστική του αξία για να διεκδικήσει επιστημονικά και καλλιτεχνικά εύσημα. Ο τόμος περιλαμβάνει μιά ανθολογία κειμένων, φωτογραφιών, σχεδίων και πινάκων που φέρνουν ανάγλυφα στο προσκήνιο το ποιητικό σύμπαν, την εικαστικά θεματική αλλά και την πρόσληψη του Εγγονόπουλου μέσα στον 20ό αιώνα. Έγκυροι κριτικοί, καταξιωμένοι ζωγράφοι και μελετητές του έργου του, με παλιότερα αλλά και καινούργια κείμενα, ξαναπιάνουν το νήμα της γραφής και της ζωγραφικής του, για να αναδείξουν τις υπερρεαλιστικές καταβολές, τη σχέση του με τον καιρό και την εποχή του, την ιστορική του αίσθηση, τα αισθητικά και διανοητικά περιβάλλοντα μέσα στα οποία διαμορφώθηκε η ποιητική του, το ακαδημαϊκό του έργο στη Σχολή Καλών Τεχνών, τη δύσκολη καθημερινή βιοτή αλλά και το ιδεολογικό του στίγμα ζυγισμένο και μοιρασμένο ταυτόχρονα ανάμεσα σε έναν ήπιο συντηρητισμό και σε μιά σχεδόν ιδιοσυγκρασιακή εξέγερση απέναντι στη μικροαστική νοοτροπία της κοινωνίας και της εποχής του.

Πολύπλοκος και σύνθετος δημιουργός ο Εγγονόπουλος δεν προσφέρεται εύκολα σε γραμμικές και απλουστευτικές αναγνώσεις. Η σχεδόν φιλοσοφική μελαγχολία που διατρέχει την ποίησή του, μαζί με την υπερρεαλιστική ανατροπή της παρωδίας και την εικονοκλαστική διάθεση του ζωγραφικού του προγράμματος έρχεται στο προσκήνιο με την προσεγμένη και προσεκτική ανθολόγηση του υλικού, ακυρώνοντας κάθε μονοδιάστατη ερμηνεία, που θα ήθελε να «στριμώξει» τον ποιητή σε λογής-λογής «στενά παπούτσια», είτε αυτά εκκινούν από την περίφημη «ελληνικότητα» της γενιάς του Τριάντα είτε εκκινούν από την αντιστασιακή μυθολογία του Μπολιβάρ είτε εκκινούν από τη νεο-ορθόδοξη ερμηνεία της σχέσης του με τον αγιογράφο Κόντογλου είτε εκκινούν από τη νεο-παγανιστική ερμηνεία της ελληνικής μυθολογίας στη ζωγραφική του. Αρβανίτης και Κωνσταντινοπολίτης μαζί, Έλληνας και κοσμοπολίτης μαζί, λυρικός και αφηγηματικός μαζί, καθαρευουσιάνος και λαϊκός μαζί, νεωτερικός υπερρεαλιστής με γνώση της ιστορίας και των πολιτισμικών καταβολών του μορφώματος του Νέου Ελληνισμού, ο Εγγονόπουλος παραμένει ένα από τα πιο αινιγματικά, «ενοχλητικά» και παραγωγικά υβρίδια που γνώρισε η νεοελληνική λογοτεχνία, υποχρεώνοντας τους αναγνώστες και τους κριτικούς σε μια διαρκή επιστροφή στο έργο του.

Λένε συχνά πως η πρόσληψη ενός ποιητή μας ενδιαφέρει περισσότερο για το πως είδαν οι αναγνώστες αλλά και οι εποχές το έργο του, παρά για το έργο το ίδιο. Αν θέλαμε να σκιαγραφήσουμε την πορεία αυτήμέσα από τα κείμενα του τόμου, θα λέγαμε πως το κύριο χαρακτηριστικό της πρόσληψης του Εγγονόπουλου είναι η σταδιακή μετάβαση από τον ποιητή του «λογοτεχνικού σκανδάλου» στον ποιητή του «λογοτεχνικού μέλλοντος». Ο ποιητής που ξεκίνησε την εμπλοκή του στην περιπέτεια της γραφής γνωρίζοντας τη χλεύη, την άδικη κριτική, τη φτηνή σάτιρα (ακόμα και οι επιθεωρήσεις της μεταξικής εποχής ανέβαζαν νούμερα με τους «τρελούς» ποιητές «Μπιρμπιρίκο» και «Δισεγγονόπουλο») καλλιέργησε στις αναγνωστικές συνειδήσεις των επόμενων γενιών ένα γόνιμο έδαφος, πάνω στο οποίο «δεν άνθησαν ματαίως» οι καρποί της ποίησής του. Με άλλα λόγια, φαίνεται πως ο Εγγονόπουλος όχι μόνο κέρδισε το στοίχημα με τον χρόνο, αλλά είναι σχεδόν βέβαιο πως σύντομα θα αναδειχθεί σε μια μείζονα καλλιτεχνική περίπτωση της νεωτερικής γραμματολογικής και αισθητικής μας συνείδησης. Το ημερολόγιο των εκδόσεων «Ύψιλον»είναι μια καλή αφετηρία για να σκεφτούμε ξανά τη δημιουργική διαλογικότητα και πολυφωνία του έργου του, εκεί που η ποίηση και η ιστορία διασταυρώνονται σε μια ευφυή, στοχαστική και πρωτοποριακή σύνθεση. Μαζί με τις ευχές για να είναι καλοτάξιδο ετούτο το καλαίσθητο ημερολόγιο, παραθέτω, αντί επιλόγου, ένα μικρό δείγμα ενός ποιητικού λόγου, που τον προσπεράσαμε, πολλές φορές βιαστικά, αδυνατώντας να δούμε τα πραγματικά του χαρίσματα, θαμπωμένοι ίσως από τον ρητορικό οίστρο του Ανδρέα Εμπειρίκου και τη λυρική τόλμη του Οδυσσέα Ελύτη. Καλές γιορτές, λοιπόν, με τα «γαρύφαλλα» του Νίκου Εγγονόπουλου:

ΤΑ ΓΑΡΥΦΑΛΛΑ

φάγαμε το μπαρούτι με τη χούφτα
στ’άγρια βουνά και
τα λαγκάδια
της Βόρειας Ηπείρου
και φάγαμε
το ξερό ψωμάκι
αυτό π’αρμόζει
στον καλλιτέχνη
στον ποιητή

μόνη παρηγοριά
τα λουλούδια:
είτανε τα γαρύφαλλα....
μα κάτι γαρύφαλλα!
 http://www.thanassishatzopoulos.com/Poet/Library/FullSize/epimelies/eggonpoulos-imerologio2007-kritikes-politis.html