Εθνικό τοπίο στην ομίχλη
Τι συνέβη τελικά στη Χειμάρρα; Όσοι έμειναν με την τηλεοπτική εντύπωση ενός απεγνωσμένου εθνικού αγώνα μεταξύ Ελλήνων κι Αλβανών, μάλλον θα απογοητευθούν. Ο Ιός επισκέφτηκε την περιοχή και διαπίστωσε πως οι πραγματικές αντιθέσεις της τοπικής πολιτικής αφορούν περισσότερο υλικούς ανταγωνισμούς.
Δυο βδομάδες μετά, λίγα πράγματα στη Χειμάρρα θυμίζουν την ένταση των δημοτικών εκλογών της 15ης Οκτωβρίου: κάποια συνθήματα στους τοίχους, μισοσβησμένα τα περισσότερα, που απαιτούν (στα ελληνικά) "δημοκρατία τώρα!". Η οφθαλμοφανής ψυχρότητα και οι βαριές κουβέντες που ανταλλάσσουν οι οπαδοί των αντιμαχόμενων παρατάξεων, τις σπάνιες εκείνες φορές που θα παραβιαστεί ο άγραφος κανόνας του διαχωρισμού των "κόκκινων" και των "μπλε" καφενείων. Οι αστυνομικοί, τέλος, που παρακολουθούν επιδεικτικά και βαριεστημένα τις επαφές μας με τους ντόπιους, χωρίς να τρομοκρατούν κανένα και χωρίς να προκαλούν την παραμικρή αντίδραση - εκτός από εκείνο το ξέσπασμα του Λευτέρη, του σοσιαλιστή ταβερνιάρη, που ένιωσε βαριά προσβεβλημένος όταν δυο ασφαλίτες επιχείρησαν να μπουν στο μαγαζί του και να καθίσουν στο διπλανό τραπέζι από μας...
Για τη νοθεία των εκλογών που πέρασαν, οι αμφιβολίες μάλλον είναι περιττές. Δεν είναι μόνο οι ηττημένοι που ισχυρίζονται ότι "ψήφισαν ακόμη κι άτομα γεννημένα το 1810", ούτε οι παρατηρητές του ΟΑΣΕ που κατέγραψαν το παραγέμισμα μιας τουλάχιστον κάλπης με επιπλέον ψηφοδέλτια. Είναι κι εκείνος ο οπαδός των Σοσιαλιστών που, ύστερα από μερικά ποτηράκια τσίπουρο, αποστομώνει τους αντιφρονούντες συνομιλητές του: "Κοτζάμ υπουργό Εξωτερικών έβγαλαν τα χωριά μας, κι εσείς μιλάτε για τέτοιες λεπτομέρειες... Πολύ καλά κάνανε τα παιδιά και τα φουσκώσανε!". Από κει και πέρα, ωστόσο, η εικόνα που κυριάρχησε στις ανταποκρίσεις των ημερών για μια μετωπική αναμέτρηση ανάμεσα στην ελληνική μειονότητα και το αλβανικό κράτος, αποδεικνύεται εντελώς παραπλανητική. Μέσα σε λίγες ώρες από την άφιξή μας, διαπιστώνουμε πως η τοπική πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από πολύ περισσότερες -και σαφώς πιο σύνθετες- αντιθέσεις.
Ποιος θα χτίσει αυτό τον τόπο;
Τη "βέβηλη" αυτή διαπίστωση κάνει, πρώτος απ' όλους, ο ίδιος ο Βασίλης Μπολάνος, ο υποψήφιος δηλαδή της "Ομόνοιας" και της Ένωσης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΑΔ) για τη δημαρχία της περιοχής. "Προσωπική μου εκτίμηση", μας εξηγεί, "είναι ότι η βία και η νοθεία οφείλονται περισσότερο στην ύπαρξη συγκεκριμένων συμφερόντων παρά σε εθνικούς λόγους. Η επαρχία μας είναι μεν υποβαθμισμένη, παράλληλα όμως είναι μια παρθένα περιοχή, με σημαντικές προοπτικές όσον αφορά την τουριστική ανάπτυξη. Η παραλία μας είναι η καλύτερη της Αλβανίας, με αποτέλεσμα η Χειμάρρα ήδη να απορροφάει το μεγαλύτερο και ποιοτικότερο κομμάτι του εσωτερικού τουρισμού της χώρας. Επιπλέον, από εδώ πρόκειται να περάσει ο αυτοκινητόδρομος 10, που θα συνδέει την Ηγουμενίτσα με την Κροατία. Αν λάβουμε υπόψη ότι πρόσφατα αυξήθηκαν οι αρμοδιότητες της τοπικής αυτοδιοίκησης, καταλαβαίνει κανείς πόσα διακυβεύονται. Νομίζω ότι η σημερινή εξουσία της Αλβανίας εκμεταλλεύεται τον εθνικισμό για να διασφαλίσει δημάρχους που κατά κάποιο τρόπο θα της είναι υποταγμένοι. Με την ΕΑΔ νόμιζαν ότι θα δυσκολεύονταν να εξυπηρετήσουν κάποια απαράδεκτα άτομα".
Μολονότι απέχει πολύ από τα ελληνικά δεδομένα, η εικόνα της περιοχής φαίνεται να επιβεβαιώνει τα λόγια του. Καθώς διασχίζουμε τη νοτιοδυτική Αλβανία, ενδείξεις "κανονικής" ζωής συναντάμε για πρώτη φορά μόνο όταν φτάνουμε στον κόλπο του Μπόρς, στην είσοδο ακριβώς της επαρχίας: καλλιεργημένα χωράφια με ελιές και πορτοκαλιές, καινούρια ή ανακαινισμένα σπίτια, διαβάτες όλων των ηλικιών... Στην ίδια την κωμόπολη της Χειμάρρας, η διαφορά αυτή είναι ακόμα πιο αισθητή. Τον περασμένο Αύγουστο, μας πληροφορούν, η περιοχή δέχτηκε κάπου 40.000 τουρίστες και οι κάτοικοι προετοιμάζονται για την επόμενη σεζόν: δωμάτια προς ενοικίαση ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια, το παλιό δημαρχείο μετατράπηκε σε άτυπο ξενοδοχείο και κάποια τσιμεντένια τέρατα έχουν ήδη υψωθεί δίπλα στο κύμα. Στα γιαπιά των ντόπιων εργάζονται ως επί το πλείστον οι "δικοί τους" Αλβανοί: εργάτες από την Αυλώνα, το Βορρά ή το Κοσυφοπέδιο, που τα (σχετικά) ψηλότερα μεροκάματα έφεραν στην περιοχή.
Αναμφισβήτητα προσοδοφόρα, αυτή η εξέλιξη γεννά ωστόσο έντονες συγκρούσεις για τη νομή του αναδυόμενου Ελντοράντο. Συγκρούσεις που επιτείνονται από το γεγονός ότι, ειδικά στη Χειμάρρα, η διανομή της γης μετά το 1991 ακολούθησε διαφορετική διαδικασία από την υπόλοιπη Αλβανία. "Σύμφωνα με το νόμο 7501 του 1992", μας εξηγεί ο Γιώργος Μήλιος, πρώην γεωπόνος και νυν ιδιοκτήτης εταιρείας ετοίμου σκυροδέματος, "τα κρατικά αγροκτήματα έπρεπε να διανεμηθούν στα ίσα μεταξύ όλων των κατοίκων. Εμείς όμως εδώ θεωρούμε πως μια τέτοια απαλλοτρίωση μας ισοπεδώνει κι αποφασίσαμε διαφορετικά. Καθένας πήρε ό,τι είχε η οικογένειά του πριν από το 1947, όταν έγιναν οι συνεταιρισμοί". Η σχετική απόφαση πάρθηκε με ένα άτυπο "δημοψήφισμα" που διενεργήθηκε σπίτι-σπίτι, μεταξύ των πάλαι ποτέ κατεχόντων, από μια "δημογεροντία" που συστήθηκε επί τούτου. Βασικός στόχος ήταν ο αποκλεισμός των "ξένων", όσων εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μετά τη δεκαετία του '40 - ως δημόσιοι υπάλληλοι, στρατιωτικοί ή απλοί εργάτες. Συνολικά, 270 οικογένειες δεν πήραν ούτε ένα μέτρο γης. "Επατήσαμε το νόμο", παραδέχεται κυνικά ο Ανέστης Δημογιάννης, δήμαρχος μέχρι πρότινος με το Δημοκρατικό Κόμμα. "Έτσι ο τόπος έμεινε στους Χειμαρραίους. Τους ξένους τους διώξαμε με βίζες, μέσω πρεσβείας". Οι αρχές αρνήθηκαν ωστόσο να νομιμοποιήσουν αυτή την παραβίαση της εθνικής νομοθεσίας στο όνομα της "τοπικής ιδιαιτερότητας", με αποτέλεσμα το τωρινό ιδιοκτησιακό καθεστώς να παραμένει ρευστό και να αποτελεί αντικείμενο αλλεπάλληλων δικαστικών διενέξεων. Το 1997, με την εξάμηνη κατάρρευση της κρατικής εξουσίας, προστέθηκαν και τα αυθαίρετα μεγαθήρια που διάφοροι επιτήδειοι έσπευσαν να χτίσουν όπου ήθελαν -κατά προτίμηση, φυσικά, σε κρατικά ή διαμφισβητούμενα αγροτεμάχια.
Μια καλύτερη εικόνα γι' αυτές τις συγκρούσεις αποκτούμε όταν ο ξενοδόχος μας Νικολάκης Μπολάνος, ξάδερφος του υποψηφίου της "Ομόνοιας", μας αναλύει τη δική του περίπτωση: "Το κτίριο που βρισκόμαστε ήταν του πατέρα μου κι οι κομμουνιστάδες το πήραν και το έκαναν Δημαρχείο. Το πήρα πίσω δικαστικά, πληρώνοντας 20 εκατομμύρια. Το νοσοκομείο είναι κι αυτό οικογενειακή μας ιδιοκτησία' κινήθηκα δικαστικά, μου ζητάνε όμως 200 εκατομμύρια για έναν επιπλέον όροφο, που έχει χτιστεί από το κράτος. Με τον πρώην δήμαρχο Δημογιάννη είμαστε στα δικαστήρια, γιατί έχει υποβάλει ψεύτικα χαρτιά για να μου πάρει τη γη. Άλλα 12 στρέμματα, πάνω στα οποία έχουν χτίσει επί Χότζα κάτι Πιλουριώτες, τα διεκδικώ με βάση τα παλιά χαρτιά. Δυόμισι στρέμματα, τέλος, ιδιοκτησία κάτι ξαδερφών μου που ζουν στην Αμερική, τα νέμεται ένας άνθρωπος του Δημοκρατικού Κόμματος. Έχω βάλει δικηγόρο το Λυκουρέζο, για να τα πάρουμε πίσω με απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου".
"Προδότες" και "ξυπόλητοι"
Μέχρι εδώ, τα πράγματα είναι μάλλον απλά. Πώς όμως πολιτικοποιούνται αυτές οι αντιθέσεις και πώς διαπλέκονται με τις δημοτικές εκλογές του περασμένου μήνα; Ο συνομιλητής μας δεν δυσκολεύεται καθόλου να δώσει τη δική του εξήγηση: "Όλοι αυτοί εδώ, όσοι ανήκουν σε αλβανικά κόμματα, είναι οι τελευταίοι, τα ρεντίκολα, οι ξυπόλητοι. Κατάφτωχοι, γι' αυτό και κάνουνε ό,τι τους πει το κράτος". Το δικό του σόι, αντίθετα, έχει βαθιές ρίζες. Δικός τους ήταν ο προύχοντας Γεώργης Μπολάνος, ο πλουσιότερος του τόπου, που σκοτώθηκε στις 3 Δεκεμβρίου 1943 από τους παρτιζάνους. Είχε θεωρηθεί υπεύθυνος για τον εξοπλισμό της Χειμάρρας ενάντια στο αντάρτικο, με την ανοχή αν όχι τη διακριτική υποστήριξη των γερμανικών αρχών κατοχής.
Η μνήμη των γεγονότων της δεκαετίας του '40, όπως και όσων ακολούθησαν τη νίκη των ανταρτών, είναι εδώ εκπληκτικά ζωντανή -ιδιαίτερα στο λόγο των οπαδών της "Ομόνοιας" και του Μπερίσα, που φαίνεται να τους ενώνει όχι μόνο ο κοινός αντίπαλος αλλά και ο έντονος αντικομμουνισμός. Στις κουβέντες των περισσότερων είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τις αφηγήσεις των προσωπικών κι οικογενειακών διώξεων επί Χότζα από τις πολιτικές προτάσεις για το σήμερα: ένας πατέρας που τόσκασε το 1944 με τους Εγγλέζους, ένας θείος που τουφεκίστηκε το 1951 επειδή "δούλευε για την Ελλάδα, καταλαβαίνεις εσύ", κάποιος γείτονας που κάρφωσε ή πήρε άκομψα τις αποστάσεις του από τους "εχθρούς του λαού", στοιχειώνουν τις συζητήσεις και περιχαρακώνουν τα στρατόπεδα. Καθοριστική στιγμή για την τύχη της περιοχής θεωρείται άλλωστε η 2 Δεκεμβρίου 1945, όταν η Χειμάρρα απείχε από τις εκλογές που οδήγησαν στην εγκαθίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας, με αποτέλεσμα να στερηθεί τα ελληνικά της σχολεία (αλλά και το μειονοτικό status, που η συμμετοχή στο αντάρτικο διασφάλισε στις άλλες βορειοηπειρωτικές επαρχίες). Τα γύρω χωριά, αντίθετα, ορισμένα από τα οποία είχαν συμμετάσχει στην Αντίσταση (με πρώτο το Βούνο, που κάηκε σε αντίποινα από τους Γερμανούς), προτίμησαν να ψηφίσουν. Περιφρονητικά, οι "γνήσιοι Χειμαρραίοι" θα σκαρώσουν τότε ένα ποιηματάκι, που σχεδόν συνωμοτικά μας μεταφέρει ο παλαίμαχος Γιάννης Κοκαβέσης: "Η Παλάσα κι οι Δρυμάδες / εψηφίσαν σα ραγιάδες / Πίλουρι και Κηπαρό / να το βρουν απ' το Θεό / Κούδεσι και Βούνο / εψηφίσανε για φούντο / η ηρωική Χειμάρρα / δίνει απόφαση για πάντα / άνθρωπος να μην ψηφίσει / και κανένας να μη ζήσει". Μισό αιώνα μετά, αυτή η αντίθεση πόλης-υπαίθρου επαναλαμβάνεται - σαν φάρσα, μάλλον, παρά ως τραγωδία...
Έτσι κι αλλιώς, γρήγορα διαπιστώνει κανείς την κυριαρχία μιας ιδιότυπης εθνικοφροσύνης: για τα περισσότερα τοπικά στελέχη της "Ομόνοιας", έθνος και κόμμα ταυτίζονται απόλυτα, οι δε αντιφρονούντες θεωρούνται αναφανδόν "προδότες". Κατά την παραμονή μας στην περιοχή, ουκ ολίγοι καλοθελητές θα σπεύσουν έτσι να μας υπαγορεύσουν "εμπιστευτικά" λίστες τέτοιων "προδοτών", πολλοί από τους οποίους υπήρξαν μέχρι πρότινος ενεργά μέλη της μειονοτικής οργάνωσης, με το αίτημα να τους απαγορευτεί η είσοδος ή η διαμονή στην Ελλάδα και να τους αφαιρεθεί το "υπομίσθιο" - η σύνταξη του ΟΓΑ που όλοι οι βορειοηπειρώτες άνω των 65 παίρνουν από το ελληνικό δημόσιο!
Η "διάσπαση" της μειονότητας επισημαίνεται, άλλωστε, από όλους τους συνομιλητές μας σαν καθοριστικός παράγοντας για την ήττα του "εθνικού" συνδυασμού - ισοδύναμος τουλάχιστον με τη νοθεία, αν όχι προϋπόθεσή της. "Οι σοσιαλιστές είχαν από παλιά στελέχη στα αλβανοχώρια, κατέβασαν όμως ελληνόφωνους υποψηφίους για να μας διασπάσουν", υποστηρίζει ο τοπικός πρόεδρος της "Ομόνοιας", Γρηγόρης Σκούρας. "Σε τούτες τις εκλογές, ο χειρότερος εχθρός μας ήταν ο Πασχάλης ο Μήλιος". Γεγονός που πέρασε απαρατήρητο από τα ελληνικά ΜΜΕ, ο σημερινός υπουργός Εξωτερικών της Αλβανίας προέρχεται από την ελληνόφωνη Παλάσα. Το κόμμα του (Σοσιαλδημοκράτες) κατέβασε ως υποψήφιο δήμαρχο έναν ξάδελφό του, τον Μίλο Πετρομίλο, αποσπώντας την τρίτη θέση στον πρώτο γύρο και κόβοντας φέτα από τους ψήφους της "Ομόνοιας". Ένας άλλος "προδότης" ήταν κάποιος ξάδερφος των Μπολάνων, που έφερε τον εχθρό ακόμη και μέσα στο σόι.
Έλληνες κι "ελληνόφωνοι Αλβανοί"
Τι θέλουν όμως οι "προδότες"; "Σαν Χειμαρραίος, πρόγραμμά μου έχω να φτιαχτεί αυτός ο τόπος, από τα πιο απλά (νερό, καθαριότητα, ρεύμα) μέχρι την τουριστική ανάπτυξη, που πρέπει να γίνει με σχέδιο και πολεοδομικούς κανόνες", μας εξηγεί ο επίσημος νικητής των εκλογών, Βίκτορας Μάτος. Βρισκόμαστε στο γραφείο του στη Δημαρχία, ο ίδιος έχει μόλις δυο μέρες εδώ και νιώθει καταφανώς άβολα. 34 ετών, δούλεψε κάμποσα χρόνια στην Ελλάδα ως οικοδόμος. Μιλώντας για τις εκλογές, εκφράζει την ευγνωμοσύνη του προς την αστυνομία "που έκανε το καθήκον της κι απέφυγε τις προκλήσεις", και μας διαβεβαιώνει πως δεν υπήρξε νοθεία - μονάχα "κάποιες τεχνικές ατέλειες". Όσο για τις διαμαρτυρίες, δηλώνει αγανακτισμένος με τη σειρά του: "Ήρθαν από την Ελλάδα άνθρωποι που έχουν φύγει εδώ και δεκαετίες. Άνθρωποι που ζουν στην Αθήνα από το 1945, ήρθαν μόνο και μόνο για να ψηφίσουν και να βγάλουν δήμαρχο για λογαριασμό όλων εμάς, που ζούμε εδωπέρα. Όσο για τους βουλευτές της ΝΔ, έζησα στην Ελλάδα και ξέρω ποιες είναι οι απόψεις τους, έτσι κι αλλιώς". Αυτό που έχει σημασία τώρα, τονίζει, είναι να γίνουν έργα στην περιοχή. Η διαπλάτυνση του δρόμου προς την Αυλώνα θα ξεκινήσει τις ερχόμενες βδομάδες, και θα ακολουθήσει η διαμόρφωση του κέντρου της κωμόπολης με μοντέλο το ιστορικό κέντρο της Κεφαλονιάς, όπου ο ίδιος έζησε για ένα διάστημα. Τα αυθαίρετα της παραλίας, τέλος, θα τα σαρώσουν οι μπουλντόζες.
Λιγότερο σαφή είναι τα πράγματα όσον αφορά το ευαίσθητο ζήτημα του εθνικού χαρακτήρα της περιοχής. Ο ίδιος ο δήμαρχος αποφεύγει να τοποθετηθεί ρητά, και όταν τον πιέζουμε δηλώνει "ελληνόφωνος Αλβανός" -όπως και ο απερχόμενος Ανέστης Δημογιάννης ή ο κομματάρχης των σοσιαλδημοκρατών στην Παλάσα, Βαγγέλης Πετρομίλος. Η "βάση" τους, αντίθετα, δεν φαίνεται να διακατέχεται από τις ίδιες επιφυλάξεις: "Γιατί δηλαδή αυτοί της Ομόνοιας είναι περισσότερο Έλληνες από μένα;", ξεσπά χαρακτηριστικά ο Λευτέρης. "Από πού κι ως πού άμα είσαι σοσιαλιστής αλλάζεις εθνικότητα;" Όλοι τους είναι σύμφωνοι, ωστόσο, σε αυτό που θεωρούν ως κύρια στόχευση των "εξτρεμιστών": "Το εθνικό ζήτημα το θέτουν με κίνητρα οικονομικά. Έχει πέσει πολύ χρήμα, από το 1991 και μετά, έχει έρθει βοήθεια σε μηχανήματα, κι όλα αυτά τα ιδιοποιήθηκαν συγκεκριμένα άτομα που δηλώνουν πιο Ελληνες από τους υπόλοιπους". Μολονότι κανείς δεν μπαίνει σε λεπτομέρειες, η αίσθηση αυτή είναι κοινή σε όλη την περιοχή, όπως θα μας βεβαιώσουν ακόμη και κατεξοχήν "εξτρεμιστές"...
Απομένει το συγκεκριμένο αίτημα για τη λειτουργία ελληνικών σχολείων. Χωρίς ιδιαίτερη θέρμη, τα στελέχη της συμπολίτευσης μας τονίζουν ότι "βάσει της αλβανικής νομοθεσίας, μπορεί κανείς να ανοίξει ιδιωτικά σχολεία σε οποιαδήποτε γλώσσα, αρκεί να βρεθούν 32 μαθητές". Επιμένουν μάλιστα ότι αντίστοιχες υποδείξεις έγιναν κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας από τους ηγέτες των κομμάτων τους. Όσον αφορά τον Φάτος Νάνο, η "Φωνή της Ομόνοιας" (22/9) επιβεβαιώνει την υπόσχεσή του "ότι θα ανοίξει σχολεία στη Χειμάρρα, όπου τα παιδιά θα διδαχθούν τη μητρική τους γλώσσα". Μπορούμε, φυσικά, να είμαστε όσο θέλουμε επιφυλακτικοί. Ήδη από το 1991, ωστόσο, στη Χειμάρρα λειτουργεί ένα ελληνόγλωσσο "Φροντιστήριο", με την υποστήριξη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ελληνοκυπριακών ιδρυμάτων. Το παρακολουθούν 157 παιδιά, με μητρική γλώσσα τόσο την ελληνική όσο και την αλβανική.
Βρισκόμασταν πια στο Αργυρόκαστρο, όταν στα 89 FM πιάσαμε το "Ράδιο Δρυϊνούπολις", το σταθμό της μητροπόλεως Κονίτσης. Στα διαλείμματα δημοτικών τραγουδιών, κάποιος εκφωνητής μιλούσε για εκατοντάδες συλληφθέντες και καλούσε το λαό της Βορείου Ηπείρου σε εξέγερση, με στόχο "Αυτονομία τώρα". Ίσως ήμασταν οι μοναδικοί ακροατές του - εκτός, φυσικά, από τα εντεταλμένα όργανα της αλβανικής ΕΥΠ. Αναρωτηθήκαμε, παρόλα αυτά, αν απευθυνόταν στην ίδια κοινωνία με αυτή που μόλις είχαμε γνωρίσει...
(Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 12/11/2000)
http://www.iospress.gr/ios2000/ios20001112a.htm
Εθνικό τοπίο στην ομίχλη
ΑποστολΗ στη ΧΕΙΜΑΡΡΑ
ΑποστολΗ στη ΧΕΙΜΑΡΡΑ