Προκειται για το γνωστο χωριο της Αττικης στην πεδιαδα των Μεσογειων.Το ονομα του χωριου,εκφερομενο μαλιστα σε γενικη πτωση (του Σπατα),οπως ορθως παρατηρησε ο Σπ.Λαμπρος,(1),μας παραπεμπει στο μεγαλο αρβανιτικο οικο των Σπατα,μελη του οποιου εγιναν οι πρωτοι οικιστες του χωριου.Αν λαβουμε μαλιστα υπ'οψη,επι πλεον της συνηγορουσας σε αυτο τοπικης παραδοσης και την παρατηρηση,οτι στις περιοχες,οπου εγκατασταθηκαν Αρβανιτες τα περισσοτερα ονοματα οικισμων ειναι κτητορικα,πρεπει να θεωρουμε βεβαιη την προελευση του ονοματος του χωριου Σπατα απ'τον ομωνυμο οικο.
Ετυμολογικα,το Σπατα,αρβαν.ασφαλως,προερχεται ειτε απο τη λεξη Σe πατe-α(2)(sepate-a)=ο πελεκυς,το τσεκουρι ειτε απ'τη λεξη σπατe-a (shpate-a)(3)= το ξιφος,η σπαθη.Κατ'αρχην και τα δυο αντικειμενα αιτιολογουνται απο την πολεμικη ιδιοτητα των Σπαταιων.Υπερ της δευτερης αποψης συνηγορουν οι περιγραφες των Στρατιωτων στην εξερτυση των οποιων δεν περιλαμβανεται ο πελεκυς (4).Παντως αν ανατρεξουμε στην ομιλουμενη ακομα αρβανιτικη διαλεκτο -οχι μονον των Μεσογειων-θα δουμε,οτι το ερμηνευμα «ξιφος» ειναι αγνωστο.Με τη λεξη Σπατια-η Σπαθια κατα τους Ελληνες συγγραφεις-περιοχη του ιστορικου Αρβανου,εκτεινομενη νοτια του Ελμπασαν και δυτικα του Μαλι Σπατι.Συμφωνα με αυτην την υποθεση οδηγουμαστε στην αρβανιτικη λεξη «σπατ-ι» (shpat-i)= η κλιτυς ορους,η πλαγια,για το κατ'εξοχην ορεινο της περιοχης.
Ειναι αγνωστο,βεβαιως,αν οι Σπαταιοι εδωσαν το ονομα στην περιοχη,η το αντιστροφο.Αν ισχυει η πρωτη περιπτωση,τοτε η προελευση του ονοματος πρεπει να αναζητηθει στις λεξεις σeπατe και σπατe.
Εκτος απ'το Σπατα των Μεσογειων υπαρχουν κι αλλα,που ισως δειχνουν την πορεια και εξαπλωση του ομωνυμου οικου.Η προαναφερθεισα Σπατι-α και η εκειθεν του ποταμου Γενουσου,μεταξυ Ελβασαν και Δυρραχιου,περιοχη μετ'ονομα Σπαταρακ.Καθως λεγει ο Σπ.Λαμπρος(1) «Σπαταρακ λεγουσιν οι βορειοι Αλβανοι τους υπο των Ελληνων καλουμενους Σπαταιους,τους εκ του οικου η και χωριου Σπατα καταγομενους».
Νοτιοτερα στην περιοχη Τομαρτζας,καθως αναφερει ο Αραβαντινος(5),υπαρχει χωριο Σπαταν.Νοτιοδυτικα του Μπερατιου,στην περιοχη της μεγαλης Μουζακιας υπαρχουν το Σπατα (5) και το Μουρταγιασι Σπατα(5).Το ονομα Μουρταγιασι ειναι προφανως μεταγενεστερη προσθηκη για να ξεχωριζει απ'το αλλο Σπατα της ιδιας περιοχης και οφειλεται μαλλον στο μουσουλμανικο κυριωνυμο Μουρτο.Πραγματι,την εποχη του Αραβαντινου,το χωριο ηταν ιδιοκτητο με κατοικους τρεις μουσουλμανικες οικογενειες.
Στην περιοχη Φιλιατων υπαρχει το Σπαταρι (5) και στην περιοχη Γρεββενων το Σπατα(5),μετονομασμενο σε Πολυδενδρο.Καπως ξεκομμενο και με επικτητη προφανως καταληξη ειναι το Σπατοβο της επαρχιας Σιντικης Σερρων,μετον. σε Κοιμηση.
Στη Λοκριδα υπαρχει τοπν.«Σπατ»(6) και στην Τριφυλλια «του Σπατη»(7).Στην περιοχη της Καρυταινας γνωριζουμε ηδη απο την απογραφη Grimani του 1700 χωριο Σπαταρι (8).Το Σπατα (8) της Ηλειας μετν.σε Αγιο Νικολαο.Τελος,κοντα στη λιμνη του Μαραθωνα ειναι το Σπατατζικ,μετν.σε Πευκοφυτο.Σπαντατζικ σημαινει το «Μικρο Σπατα»,εν αντιθεσει προς το «Σουλιταν Σπατα»,οπως λεγοταν απ'τους παλιους κατοικους του το Σπατα των Μεσογειων.Η φραση «Σουλιταν Σπατα» υποδηλουσα το πρωτο,το ισχυρο Σπατα,ακουγεται μεχρι σημερα απ'τους ηλικιωμενους κατοικους.
Απο τα υπολοιπα τοπωνυμια της περιοχης,«Η Αγριλεζα»ελλην.τοπν.(αγριελια)+ αρβ.υποκορ.καταλ.-ζα.
«Η Βαλανιδεζα»ελλην.τοπν.+αρβ.υποκορ.καταλ.Αξιοπαρατηρητη
η διαχρονικοτητα του τοπν.αν αληθευει η υποθεση των αρχαιολογων,οτι εκει βρισκοταν ο αρχαιος δημος Φηγαιας (φηγος=ειδος βαλανιδιας).«Η Βατριζα» αρβ. βατρ-α=η εστια,το τζακι+υποκορ.καταλ.
η διαχρονικοτητα του τοπν.αν αληθευει η υποθεση των αρχαιολογων,οτι εκει βρισκοταν ο αρχαιος δημος Φηγαιας (φηγος=ειδος βαλανιδιας).«Η Βατριζα» αρβ. βατρ-α=η εστια,το τζακι+υποκορ.καταλ.
«Η Βενια» απ'το «βενιο»=ειδος κεδρου.Παρομ. τοπν.Βενιζα στα Βιλλια Μεγαριδος και στην Παρνηθα,Βενιο στον Κισσαμο Χανιων.«Η Βορινεα» αρβ.ιδιωμ.λεξη=η προς βορραν πλευραν λοφου εκτεθειμενου σε ισχυρους ανεμους,αφου μπροστα του και σε μεγαλη αποσταση δεν υπαρχει αλλο φυσικο εμποδιο.Ομοιο τοπωνυμιο στα Βιλλια.
«Ο Βουρβας» βρουβας,γιατι ο τοπος εβγαζε και βγαζει πολλη βρουβα.«Η γεφυρα του λορδου»ειναι το σημειο,που το 1870 οι Αρβανιτακηδες απηγαγαν τον Λορδο Λανγκαστερ και την συνοδεια του και ακολουθησε η γνωστη σφαγη του Δηλεσι.«Η Γιαλλου» απ'τη λεξη γιαλος,για το αμμωδες εδαφος.«Το Γκουρι Γκλιατι» αρβ.γκουρ-ι =βραχος,πετρα και γκλιατe = ο μακρυς.«Γκουρι κουκι» αρβ.βραχος+κοκκινος.«Δεσομαρι»μαλλον απ'το«δισαμαριο»=καρπος του σφενδαμνου.«Ετος» μαλλον απο την αρβ.«ετ-ι»=η διψα,δηλ. τοπος διψασμενος,ανυδρος,οπως πραγματι ειναι.«Ζαγανι» μαλλον απο την αρβ.λεξη «ζαγκe-ν-α»=η αυλακια.Ισως,ομως,κι απ'το «Ζαγανος»(9)=κυνηγετικο γερακι(βυζαν.προσωνυμιο).Τοπν. Ζαγανο στο Μυστρα(8).«Καντζα»μαλλον ορθη ερμηνεια του Σπ.Λαμπρου(1) απο την αρβ.λεξη«καντ»=οριο,κρασπεδο+υποκοριστικη καταληξη-ζα.Η περιοχη αποτελουσε οριο μεταξυ Σπατα-Λιοπεσι-Χαρβατι.
«Κιαφα»=αυχενας,ο αυχενας κορυφογραμμης,το διασελλο.Ομοια τοπν. στον Αγιαννη Κορινθιας(10),Σουλι,Βιλλια,Τριφυλλια.«Κιαφε Γκελιτ»=το διασελλο του πετεινου,δηλ.που εχει το σχημα του λαιμου του πετεινου (αρβ.λεξη «γκελj-ι»=ο πετεινος).
«Κοκκιναδεζα» ελλην.τοπν.+αρβ. υποκορ.καταλ.=ο τοπος με κοκκινοχωμα.Κοκκινεζα στον Αγιαννη Κορινθιας(10).«Κοτραζεζα»αρβ.συνθετη απ'το «κοτρα»=ραχη και «ζεζα»=μαυρη.Παρομ.τοπν.Κοντρα στη Λοκριδα(6),Κοντρα στην περιοχη Ριζας Τεπελενιου(5),Κοτριζα στη Βελιτσα(11).«Κροιρουσι»αρβ.λεξη«κρο»=βρυση,δηλ.η βρυση του Ρουση.Το ονομα υπαρχει σαν παρωνυμιο στα Σπατα.«Λακαθελα»αρβ.συνθετη,σημαινει λακα βαθεια.«Λακεζα»αρβ.«λακα»=η εδαφικη λεκανη,η πεδινη εκταση αναμεσα σε πλαγιες+υποκορ.καταλ.-ζα.Ομοιο τοπν.στον Αγιαννη(10).«Λαπαρι» αρβ. ρημα «λαπαρος»=λασπωνω.Ειναι τοπος που κραταει νερα.Τοπν.Λαπη στην Τριφυλλια.«Του Λιαλιουκου» αρβ.=του Ηλια Λουκα,κτητορικο τοπν.Το οικογενειακο ονομα Λουκας υπαρχει στα Σπατα.Ο Κ.Μπιρης αναγραφει εσφαλμενα «Λαλουκου»(12).Ετσι θα το προφεραν αλλοι Αρβανιτες,αλλα οχι των Μεσογειων.Πρβλ. τις λεξεις «Λιουλιε»,«πλιακα»,«λιουμι»(=λουλουδι,η γρια,το ποταμι) που σε αλλα μερη,οπως λ.χ. στη Δ.Αττικη και τα νησια του Αργοσαρωνικου προφερονται «λουλε»,«πλακα»,«λουμι».Λαλουκα στο Αργος (12,8)και Λαλουκας (12)ονομα Στρατιωτων.«Λιθι» αρβ. λι-ου=η ελια+υποκορ.καταλ.-θι (13).«Λισεζι»αρβ.«λισ-ι»,δηλ.τοπος με βελανιδιες.Ομοιο τοπωνυμιο στον Αγιαννη (10).«Λουτσα»η «Λιουτσα» αρβ.«λουτσe-α»=τοπος υγρος με εδαφικες λεκανες,που κρατουν το νερο της βροχης.Ομοια τοπν.σε Πρεβεζα(5),Αρτα,Μαντρα Μεγαριδος,Χαλκιδα,Λουτσες στην Κερκυρα.«Λυκουμπουτι»δεν γνωριζω την ερμηνεια της που μαλλον ειναι συνθετη.Η λεξη «Λυκ» στ'αρβανιτικα εχει μια σημασιολογικη διαφορα,σημαινει τον μονογενη λυκο και ως εκ τουτου πολυ αγριο (ο κοινος λυκος ειναι «ουλjκ-ου»).Το β' συνθετικο ειναι η αρβ. λεξη «ι μπουτe»=ο ημερος.Η σημασιολογικη αντιφαση των δυο συνθετικων ερμηνευεται μονο αν προκειται περι τονισμου καποιας εξαιρεσης.Η λεξη «μπουτ-ι»=το βαρελι δεν λυνει το προβλημα.«Μαγκουλιζα»αρβ.λεξη «μαγ(κ)ουλe-α»=γηλοφος+υποκορ.καταλ.Ομοιο τοπν. στα Βιλλια.Μαγουλιτσα στη Λοκριδα(6),Μαγουλα στα Κουντουρα,Μυστρα(8),Πατρα(8),Τριπολη(8),Μαγουλιανα στην Καρυταινα(8).«Μαζαρεκο»μαλλον απ'την αρβ.λεξη «μαζ-ι»=το οργωμενο χωραφι,το προετοιμασμενο για σπορα.Ισως ομως κι απ'την αρβ. φαρα των Μαζαρακαιων.Ομοιο τοπν.στα Βαγια Θηβων,οπου το ονομα αναφερεται σε οικογενεια κτητορων ναου.Μαζαρεικα στα Σκουρτα Αττικης(14).«Μπαλα»παλαιος οικισμος δυτικα του Σπατα.Ισως απο επωνυμο Μπαλας αρβ. «μπαλe-α»= το μετωπο.Ομοια τοπν.στη Μεση Αλβανια(15),στην Καρυταινα(8),Αττικη,Πατρα (8) και στο Λεονταρι(8).«Μπαραγκες» απο τα παραπηγματα,που ειχαν στησει οι αρχαιολογοι και τις ανασκαφες τον περασμενο αιωνα.«Μποσκεζα» αρβ.«μποσκe-α»(boshke-a)=η αγριοκρεμμυδα+υποκορ.καταλ.«Μπουρα»και «Μπουρανι»μαλλον απο επωνυμο Μπουρας αρβ.«μπουρρe-ι»=ο ανδρας.Λοφος στις πλαγιες του οποιου υπηρχε ομωνυμο χωριο,που ερημωθηκε επι Μοροζινι.Ομοια τοπν. σε Λεονταρι(8) και Γρεββενα (5) και μπουρανη στην Τομαριτζα(5).«Νταου»βουνο της Πεντελης.Ισως απ'το μουσουλμανικο ονομα Νταουτ (=Δαυιδ;0 με το οποιο ειναι γνωστοι αρκετοι αξιωματουχοι της Οθωμανικης αυτοκρατοριας.Προμ.τοπν.Νταουτια στον Αυλωνα της Αλβανιας(15),Νταουτι στην Καρδιτσα μετον.σε Μελισσα,στον Αυλωνα Αττικης και στην Πελοποννησο μετον.σε Περιβολακια(8).«Ντρασεζα»αρβ.«ντρασe-α»=το πετρωδες επιπεδο εδαφος+υποκορ.καταλ.Παρομ.τοπν.Θρασιζα στο Βαρναβα(1),Ντρασα στον Αγιαννη(10),Ντρασεζα στον Αυλωνα Αττικης και στην Παρνηθα.«Ντραφι» δασωδης περιοχη με μεγαλο ρεμα.Κατα Γ.Χατζησωτηριου(16) απ'τη λεξη «τραφος».Ομοιο τοπν.στη Βαρη Αττικης.
«Πετρεζα» μετοχι της Μονης Πετρακη,η λεξη ειναι ακριβης μεταφραση της λεξης Πετρακη.«Πικερμι» κατα Σπ.Λαμπρο(1) απο το «επικερνης»«...διοτι ητο προφανως κτημα Βυζαντινου τινος επικερνη (πιγκερνη),ητοι αρχιοινοχοου η τινος φεροντος το εκ του τοιουτου αξιωματος επωνυμον».Αυτο ομως μαλλον αφορα στο Πικερνη (του),το μεταξυ Δελβινου και Χειμαρρας,το αποκαλουμενο και «Πικερας»,το οποιο ισως ηταν κτημα του Συργιαννη Πιγκερνη.Το Πικερμι,οπως και το Πικερνι(8) της Αρκαδιας (Τριπολιτσα) ειναι μεταφορα του αρχικου ονοματος απ'τους Αρβανιτες εποικους.Αλλωστε οι κατοικοι του Σπατα στις μεταξυ τους συνομιλιες αποκαλουσαν το Πικερμι«Πικερα».Ονοματα Στρατιωτων,Δουκας Πικερνης,Πετρος και Θωμας Μπουας Πικερνης(17).Η αντικατασταση του γραμματος «ν» με το «μ» στη αρβανιτικη λεξη «κeρμ-ι»=το ψοφιμι,ο σκελετος,γιατι σιγουρα οι ντοπιοι θα ειχαν παρατηρησει στο «Μεγαλο Ρεμα» του Πικερμιου τ'απομειναρια της «πικερμικης πανιδος»,τα γνωστα κατοπιν παλαιοντολογικα ευρηματα.«Πους ι γκερ»αρβ.=πηγαδι φαρδυ.«Πραρeζα» αρβ.λεξη «πραρei»=το πουρναρι+υποκρ.καταλ.«Προκαλησι»συνθετη απ'το «προ»=ρεμα και «καλje»που ειναι προσφωνηση της γιαγιας.Ισως ομως το β' συνθετικο απ'το κυριωνυμο «Καλη».«Πυργαρθι» «πυργαρι»+αρβ.υποκοριστικη καταληξη -θι=πυργισκος.Με τη λεξη πυργαρι οι Αρβανιτες εννοουν το οικογενειακο χωνευτηρι,χτισμενο με ξερολιθια σε σχημα πυργου(18).Ομοιο τοπν. στον Αυλωνα Αττικης.«Σκeμπθι» αρβ. «σκeμπ»=λοφος βραχωδης +υποκορ.καταλ.-θι.Ομοιο τοπν.στην Παρνηθα.«Σπελα» αρβ.=η σπηλια.«Σπιθαρ Κανακη» στ'αρβανιτικα «σπιθαρ» σημαινει γουβα,λακουβα λαξευμενη σε μαλακο βραχο για να μαζευει το νερο της βροχης.Κανακης,οικογ.ονομα που υπαρχει στα Σπατα.«Στρατι» αρβ.λεξη «στρατ-ι»(shrat-i)=στρωμα(εδω ενν.στρωμα εδαφους),γιατι πραγματι η τοποθεσια ειναι ενα μικρο οροπεδιο.Με την ιδια λεξη αποδιδεδεται και το ψιλο χαλαζι,που συχνα προηγειται των χιονοπτωσεων,δημιουργωντας ενα στρωμα πανω στο οποιο πεφτοντας το χιονι αργει πολυ να λιωσει.
Απ'την πρωτη ματια διαπιστωνουμε,οτι τα περισσοτερα τοπωνυμια αναφερονται στην μορφολογια του εδαφους.Λιγοτερα ειναι τα φυτωνυμα και τα κτητορικα και ελαχιστα τονιζουν ανθρωπινες κατασκευες.Πολλα απ'αυτα ισως καλυφθουν στο εγγυς μελλον απ'το τοπωνυμιο «Αεροδρομιο».
Παναγιωτης Α. Γκινοσατης (1991)
1.Σπ.Λαμπρου «Η ονοματολογια της Αττικης» 1905.
2.με το «e» αποδιδω ενα κλειστο φωνημα,οπως λ.χ. στη γαλλικη Petit.Στην Αρβανιτικη το οριστικο αρθρο επεται του ουσιαστικου.
3.Ο Μ.Τριανταφυλλιδης στο «Τα οικογενειακα μας ονοματα» 1982 σελ. 78,συγχεει τις δυο λεξεις.
4.Κ.Μπιρη «Αρβανιτες,οι Δωριεις του νεωτερου Ελληνισμου»1960 σελ.166.
5.«Χρονογραφια της Ηπειρου»1856 τομ. 2 σελ.320-394.
6.Γ.Μιχα «Μαρτινο ,Λαρυμνα,Λουτσι,Πυργος» 1980
7.Ι.Πουλου «Η εποικησις των Αλβανων εις Κορινθιαν» ΕΜΑ 3,1950 σελ. 81.
8.Β.Παναγιωτοπουλου «πληθυσμος και οικισμοι της πελοποννησου 13ος-18ος αιωνας»1985 .
9.Μ.Τριανταφυλλιδη ο.π. σελ.81.
10.Π.Ρωμεση «Αγιαννης» Κορινθος 1983.
11.Θ.Βελεντζα «Απ'το τοπωνυμικο της Βελιτσας» δημοσ. σε «Ονοματα» τομ.9 σελ. 264.
12.Κ.Μπιρη ο.π. σελ.196.
13.Ι.Α.Θωμοπουλου «Το ονομα Φραχθι»σε «Ονοματα» τομ.9 σελ.269 οπου ορθως επισημαινει το μη υποκοριστικο νοημα των υποκοριστικων καταληξεων και παραθετει τοπν. σε-θι.
14.Κ.Μπιρη ο.π.σελ. 197.
15.Αρ.Κολλιας «Αρβανιτες και η καταγωγη των Ελληνων» β' εκδοση 1983 σελ.516,οπου παρατιθεται χαρτης του 1781.
16.Περιοδικο «Συμβολη»,τευχος 6.σελ. 12.
17.Κ.Μπιρη ο.π. σελ. 200.
18.Γ.Γκικα «Ρουα-Ρουχου»1987 εκδ. «Αστερος» σελ.87.