Απο την εποχη που ο Χ.Περραιβος,εγραψε την «Ιστορια Παργας και Σουλιου» ως σημερα,εχουν γραφτει τομοι επι τομων για τους Σουλιωτες και δικαιως γιατι αυτοι οι ανθρωποι εγιναν ολοκαυτωμα για την ελευθερια και την δοξα της Ελλαδας.
Το γεγονος ομως οτι ησαν Αλβανοφωνοι,τους στοιχισε και ενα δευτερο ολοκαυτωμα απο εκεινους τους συγγραφεις που θεωρουσαν υποτιμητικο η ακομα και «εθνικα απαραδεκτο» το γεγονος αυτο.
Ετσι πολλα ιστορικα στοιχεια των Σουλιωτων,ριχτηκαν στον καιαδα της ληθης,και τα αρχεια των Μποτσαραιων καηκαν στην Αμφισσα το 1832 (1).
Υπαρχουν ιστορικοι που πρασπαθησαν να αποκρυψουν το γεγονος οτι οι Σουλιωτες μιλουσαν Αρβανιτικα και οτι τα Ελληνικα τα κουτσοεμαθαν στην «Φραγκια»(Εφταννησα) και κυριως στην Κερκυρα.Οσο αφορα τωρα τους λαογραφους,εκει εχει συντελεσθει το αισχιστο των εγκληματων.Κανενα μα κανενα αυθεντικο Σουλιωτικο τραγουδι,δεν περιλαμβανεται στις συλλογες τους! Και οταν λεμε «αυθεντικα» φυσικα εννοουμε τα Αρβανιτικα,γιατι ουτε τραγουδουσαν ουτε μοιρολογουσαν Ελληνικα οι Σουλιωτες τοτε,και στερειται πλεον καθε σοβαροτητας,να εξακολουθουν και σημερα ορισμενοι συγγραφεις να επιμενουν να μας πειθουν περι του αντιθετου.
Ο Π.Χιωτης που συνεγραψε την «Ιστορια της Επταννησου...απο Βενετοκρατιας μεχρι της ελευσεως των Αγγλων 1550-1816»,Κερκυρα 1862,γραφει επι λεξει οτι οι εξοριστοι Σουλιωτες «ουδεν αλλο εφροντιζον ειμη να καθαριζωσι τα οπλα και να σημαινωσι την κιθαραν (ταμπουρα εννοει),τραγουδωντας Αλβανιστι τους ηρωισμους των».
Αυτα τα αυθεντικα Σουλιωτικα τραγουδια που μιλουσαν για τους ηρωισμους των Σουλιωτων στη μητρικη τους γλωσσα,τι απεγιναν; Ταφαγε η μαυρη νυχτα μιας ηλιθιας σκοπιμοτητας!Αυτοι που διεπραξαν ενα τοσο φοβερο και ανουσιο εγκλημα,νομισαν ισως οτι προσφεραν εθνικες υπηρεσιες...
Το εγκλημα κατα των Σουλιωτων,το εκαμε ο Αληπασας η αυτοι οι «λογιοι» νεκροθαφτες του λαικου τους πολιτισμου;
Εν πασει περιπτωσει εχουν διασωθει κατα περιεργη της τυχης ιδιοτροπια,2-3 αυθεντικα Σουλιωτικα τραγουδια,και αυτα θα παρουσιασθουν.Το πρωτο τραγουδι,πρωτοτραγουδηθηκε απο τους εξοριστους,στα Επταννησα Σουλιωτες και καταφερεται με καποια πικρα κατα του μεγαλου Σουλιωτη πολεμαρχου Φωτου Τζαβελλα.
Ο Φωτος Τζαβελλας βλεποντας οτι ειναι ανιση και ματαιη η αντιπαραθεση των Σουλιωτων με τα στρατευματα του Αλη Πασα,που ηδη ειχαν μπει στο Σουλι,αποφασιζει να ερθει σε συμφωνια με τον Βελη πασα,και να εξασφαλισει μια εντιμη και αξιοπρεπη υποχωρηση και αναχωρηση για την Κερκυρα μεσω Παργας.Τη λυση αυτη,την ειχε απο παλαιοτερα κατα νου ο Φ.Τζαβελλας,διαπιστωνοντας οτι δεν υπαρχει περιπτωση απο του να παραιτηθει ο Αλης απο τα σχεδια του να κατακτησει το Σουλι η να τους στερησει την δυνατοτητα να ζουν οπως παλια,με τη μεθοδο της «πωλησης προστασιας»,προς τους καμπισιους χωρικους.
Ουτως η αλλως δηλαδη οι Σουλιωτες δεν θα μπορουσαν να επιβιωσουν πλεον στην πατριδα τους και ο Φ.Τζαβελλας προσπαθησε να ερθει σε διαπραγματευσεις με τον ιδιο τον Αλη.
Ειχε καθως φαινεται απο το τραγουδι-υποσχεθει στους Σουλιωτες οτι η ζωη τους θα γινοταν καλυτερη.Θα επαυαν να υποφερουν απο τη φτωχεια,το κρυο και το καθημερινο πενθος και θα απολαμβαναν τα αγαθα του πολιτισμου.
Δυστυχως ομως τα πραγματα δεν εξελιχθησαν καθως τα ειχε υποσχεθει ο Φωτος Τζαβελλας.Οι αρχηγοι των Σουλιωτων βεβαια,εγιναν αξιωματουχοι των Ρωσσων στην αρχη,επειτα των Γαλλων,και τελος των Αγγλων,εκμισθωνωντας την πολεμικη τους αρετη.
Στις λεγεωνες αυτες των ξενων,μπηκαν σχεδον ολοι οι Σουλιωτες,αλλα και με τις συχνες αλλαγες (Ρωσσοι-Γαλλοι-Αγγλοι-Ιταλοι) υπηρχαν μεγαλα διαστηματα χωρις «δουλεια» χωρις χρηματα και η ζωη του προσφυγα εγινε αβασταχτη για τους Σουλιωτες.Αρκετοι απο αυτους καταντησαν κηπουροι,θυρωροι και οι γυναικες τους επισης εκαναν υποτιμητικες για τα δικα τους μετρα εργασιες.Η πλεον αξιοπρεπης «εργασια» ηταν η... κλοπη.
Εφτασαν λοιπον στο σημειο να δημιουργουν προβληματα στον ντοπιο πληθυσμο και να νοσταλγουν την πατριδα,με την δικη τους φτωχεια,με τις στερησεις και τις κακουχιες και μ'αυτον ακομα τον καθημερινο θανατο,απο την αχαρη,μιζερη και αβασταχτη μικροζωη της Κερκυρας και του πολιτισμου.Ταβαζαν λοιπον με τον Φ.Τζαβελλα,που δεν τους αφησε να πεθανουν στο δικο τους τοπο,αλλα να τυραννιουνται και να ταπεινωνονται στην «Φραγκια».
Το τραγουδι πρωτοδημοσιευθηκε στην «Αλβανικη Μελισσα», «Bletta Shqipetare» του Ευθυμιου Μητκου,το 1878,στην Αλεξανδρεια της Αιγυπτου.
Του Φωτου Τζαβελλα
Τυ μωρε Φωτο Τζαβελλα
ση να μπερε με καπελλα
ψε ου πρεμ,ψε ου βραμ
Σουλj, ε σκρετιν κου ε λιαμ;
Αλη-πασιας ι α δαμ
νατ ε ντιτ ρημ ε Κλιαjμ.
Φατι ντe Κορφουζ να χοδει
ζουμ ντορ με Μοσκοβι,
Με Μοσκοβιν λιδμ κουβεντιν
Τe βεμει τe μαρμ βεντιν
Βεμι ε βντεσeμ ντe δε τeν
ατιε ση ε κεμι θeν
τε βντεσeμ με ντουφεκj νε ντορ
σηκουρ δeντeρe με κρορ...
Μεταφραση:
Εσυ μωρε Φωτο Τζαβελλα
Πως μας καταντησες με καπελλα (2)
Γιατι σφαχτηκαμε γιατι σκοτωθηκαμε,
το ερμο το Σουλι που τ'αφησαμε;
Του Αλη-πασα το δωσαμε και
μερα-νυχτα καθωμαστε και κλαιμε.
Η Τυχη μας ερριξε στην Κερκυρα
συμμαχησαμε με το Μοσκοβο (τους Ρωσσους)
Δεσαμε το λογο (συμφωνησαμε) με το Μοσκοβο
να παμε να παρουμε τον τοπο (μας)
Παμε κι ας πεθανουμε στον τοπο μας
εκει καθως τοχουμε ειπωμενο.
Ας πεθανουμε με το ντουφεκι στο χερι
σαν γαμπροι με στεφανι (στο κεφαλι).
Ο τελευταιος στιχος ειναι μια εκφραση,που δεν εχει αντιστοιχια σε αλλες γλωσσες και δυσκολα μπορει να κατανοηθει απο αλλους λαους,που δεν εχουν κατι κοινο με τον τροπο ζωης των παλιων Αρβανιτων.Εμεις μπορουμε να κατανοησουμε το τραγικο μεγαλειο της εκφρασης αυτης,αλλα και της εικονας που αναπαραγει στη φαντασια μας.Μπορουμε επισης να ανατρεξουμε στο παρελθον αλλα και στο μελλον αυτης της Σουλιωτικης πεποιθησης και βεβαια πρωτα-πρωτα ανακλειεται στη μνημη μας εκεινη η σκηνη κατα την οποια οι Σπαρτιατες του Λεωνιδα και οι Θεσπιεις,λιγο πριν την μαχη των Θερμοπυλων,οπου ο θανατος τους προδιαγραφοταν σιγουρος,λουστηκαν χτενιστηκαν και περιποιηθηκαν τον εαυτο τους,ωστε ετσι περιποιημενοι να περασουν στον θανατο και στην αθανασια.
Αυτη η αντιληψη δεν ανηκει μονο στους Ελληνες αυτης της εποχης,αλλα και στους παλαιοτερους Αχαιους και μπορει να το διαπιστωσει αυτο ο αναγνωστης απο τις περιγραφες του Ομηρου στην Ιλιαδα του.
Πληρη ομως αντιστοιχια θα βρουμε στην προσφατη (1941) περιπτωση του Vasil Latci (Bασ.Λατση).Ενος πατριωτη απο την περιοχη Σαραντι,ο οποιος οταν οδηγηθηκε στο ικριωμα απο τους Ιταλους και ρωτηθηκε απο τον υπευθυνο του εκτελεστικου αποσπασματος,ποια ειναι η τελευταια του επιθυμια,απαντησε: «Ενα χτενι για να χτενισω τα μαλλια μου».
Υπαρχουν πολλες παρομοιες περιπτωσεις,που δειχνουν αυτη την αντιληψη του Ελληνοπελασγικου λαου(οποιο ονομα κι αν εχει η ειχε αυτος στην διαρκεια των αιωνων και χιλιετιων) την αντιληψη του να βαδιζει στον τιμημενο θανατο λουσμενος και περιποιημενος «ση δeντeρ με κρορ».δηλ. «σαν γαμπρος με το στεφανι».
Της αντιληψης αυτης δεν ειναι παραλλαγη και ο νεκρικος στιχος του μεγαλου ποιητη μας Κωστη Παλαμα για το προωρο χαμο του γιου του;
«Αφκιαχτο κι αστολιστο
του χαρου δε σε δινω».
Με την ευκαιρια να τονισουμε οτι υπηρχε Σουλιωτικη φαρα με το επωνυμο Παλαμα (Παλαματ) καθως μας διαβεβαιωνει ο Χρ.Περραιβος (Βλεπε σελ. 13, της εκδ. του 1857).
Καθολου απιθανο να κατηγετο απο την φαρα αυτη,ο Κωστης Παλαμας,που μελη της εφτασαν και υπερασπιστηκαν το Μεσολογγι μετα την οριστικη εγκαταλειψη των Σουλιωτικων βουνων.Βεβαια η εκδοχη «Παλαμας» και «Παλαματα» ειναι εξελληνισμενες και δεν γνωριζουμε ακριβως την παλια Αρβανιτικη εκδοχη.
Το δευτερο τραγουδι αναφερεται στις τελευταιες μαχες των Σουλιωτων κατα του Αλη πασα,και μας δινει πολυ ενδιαφερουσες ιστορικες πληροφοριες.
Οι Σουλιωτες,οπως και οι υπολοιποι Ηπειτωτες και Αλβανοι,δεν γνωριζαν τον θρησκευτικο φανατισμο,που στη συνεχεια σφραγισε την ιστορια τους.Δεν διεκριναν τους εχθρους και τους φιλους τους απο το θρησκευμα.Πολλοι απο αυτους ειχαν συναψει μικτους γαμους.Ενα παρακλαδι των Μποτσαραιων ησαν μουσουλμανοι.(Βλεπε Λ.Λεοντιου «Το Αλβανικο ζητημα» Αθηνα σελ. 125).
Οι πρωτοι νικηφοροι αγωνες των Σουλιωτων κατα του Αλη δεν οξυναν και πολυ τις θρησκευτικες αντιθεσεις αλλα απο τη μια πλευρα το Πατριαρχειο και απο την αλλη η Φιλικη Εταιρεια θεωρησαν προσφορο το εδαφος για να δημιουργησουν την επιθυμητη πολωση.
Πραγματικα το Πατριαρχειο εστειλε εναν πολυ φλογερο καλογερο απο τα Αρβανιτοχωρια της Β.Ανδρου τον Σαμουηλ,που αρχισε να κηρρυσει με φλογερα λογια οχι μονο την αντιθεση χριστιανισμου-μωαμεθανισμου αλλα και την τελικη επικρατηση του πρωτου.Και αυτα δεν τα ελεγε με ακαταλαβιστικες ελληνικουρες,αλλα στη γλωσσα των πατερων τους.
«Ο ουρανος μπορει να γινει χαλκινος αλλα το Σουλι δεν θα τουρκεψει» ελεγε.Και διαβεβαιωνε τους Σουλιωτες οτι αυτα ειναι γραμμενα στα ιερα βιβλια τα οποια βεβαια οι Σουλιωτες δεν ηταν δυνατον να διαβασουν,αλλα τα πιστευαν επειδη τα ελεγε αυτος ο αγιος και φλογερος καλογερος.
Παραλληλα η Φιλικη Εταιρεια,εστειλε τον Χριστοφορο Περραιβο,ωστε να καθοδηγησει τους Σουλιωτες προς την κατευθυνση των ιδεων της.Οι παρεμβασεις αυτες δεν ηταν δυνατον να γινουν αντιληπτες απο τους απλους,ευπιστους και αδολους Σουλιωτες,που καλουνταν να μεταβαλλουν εναν αγωνα επιβιωσης σε αγωνα ιδεων.
Οι Μποτσαραιοι οχι μονον δεν συμφωνησαν με την παρεμβαση του Περραιβου,αλλα και διαχωρισαν τη θεση τους,υποστηριζοντας οτι δεν οφελει η τυφλη αντιπαραθεση με τον Αλη πασα και η οξυνση του θρησκευτικου φανατισμου.
Ο Νοτης Μποτσαρης μαλιστα εδιωξε με τις κλωτσιες τον Περραιβο απο μια Συνελευση των Σουλιωτων.Το συμβαν αυτο ειναι πολυ χαρακτηριστικο.Υπηρχαν πολλοι Σουλιωτες που επιθυμουσαν την αρμονικη συμβιωση χριστιανων και μωαμεθανων και δεν αποδεχονταν τα κηρυγματα φανατισμου.Αλλωστε καθως ειπαμε ενας κλαδος της φαρας των Μποτσαραιων ειναι μουσουλμανοι και μαλιστα συμφωνα με τα λεγομενα του Λεοντιου(«Το Αλβανικον ζητημα» σελ.125) αυτοι εχουν και το λαβαρο που χαρισε η Αικατερινη της Ρωσσιας στους Μποτσαραιους.
Ολα αυτα τα στοιχεια αν τα συνδεσεις και τα συναρμολογησεις,κατανοεις γιατι οι Μποτσαραιοι υποστηριζαν τον Αλη πασα.Δεν ηταν μονο το μισος και η αντιπολιτευτικη διαθεση κατα των Τζαβελαιων,που οδηγησαν αυτη τη μεγαλη και ενδοξη φαρα να συμπραξει με τον Αλη εναντιον της ιδιας τους της πατριδας.
Ο Πηλιος Γουσης που αναφερουν οι Λογοτεχνες,σαν τον Βαλαωριτη,ηταν ο τελευταιος τροχος της αμαξης στην υποθεση της τελικης εκπορθησης του Σουλιου.Τον πρωτο λογο τον ειχαν οι Μποτσαραιοι και οι Κουτσονικαιοι και τον τελευταιο οι Μπουζμπατηδες,στους οποιους ανηκε ο Πηλιο-Γουσης.
Υπαρχει και δημοτικο τραγουδι που αναφερεται στην πτωση του Σουλιου και ο τραγουδοποιος δεν τα βαζει με τον Πηλιο-Γουση παρα με τον Κ.Μποτσαρη και τον Κουτσονικα.
«Αναθεμα σε Μποτσαρη
και συ βρε Κουτσονικα
με το κακο που καματε
τουτο το καλοκαιρι».
Στον Κουτσονικα λοιπον αναφερεται το τραγουδι που ακολουθει και που το βρισκουμε επισης ανθολογημενο απο τον Θυμιο Μητκο,στην «Αλβανικη Μελισσα».
Εδω ο Κουτσονικας πολεμαει εναντιον των Σουλιωτων του Τζαβελλα,στο πλευρο του στρατηγου του Αλη,Μπεκηρ Τζαγκαδουρη αλλα αντιμετωπιζονται και οι δυο τους απο τους Σουλιωτες του Τζαβελλα,που ενισχυονται απο τον γνωστο κλεφταρματωλο,Κατσαντωνη,που εδω αναφερεται σαν Κιτσαντωνης.
Ο τραγουδοποιος στην περιπτωση μας,ειναι ενας αρκετα φανατισμενος χριστιανος,φανερα επηρεασμενος καθως φαινεται απο τα κηρυγματα του Σαμουηλ.
Αποφευγει να θιξει τη μεγαλη φαρα των Μποτσαραιων αλλα τους Κουτσονικαιους τους «περιποιειται» δεοντως.
Νe Λακ ε Σουλιτ τe μως σjκονει
ισστ μπυλτουρ κιτς Αντωνη.
Κιτς Αντωνη,βετ'ι τρετ*
γκα μeνγκιες ε γκιερ μπ ντρεκ
Κα zeν ε λιδ φισσεκj
πω ντο βενει ε σιχνει βετ
Θιρρει Μπεκηρ τζαγκαjδουρη:
-Μωρε Κjεντρο Νικα Νουρη
μως μπeνε κακj μαγκουρι
ι α θων ντουφεκj καχουρι
τσς τe σjκων ση χαλje γκρουρι;
Σε κολαj σ' μιρετ Σουλι
γιαν γκυθ γκeρτσε γκουρι
Ντολει θιρρει: -Κjεντρο,Νικ,
ω Κουτσο-Νικ,μως ικ.
Μεταφραση
Στη Λακκα-Σουλι,να μην περασετε
ειναι κλεισμενος ο Κατσαντωνης
ο Κατσαντωνης,μονος του με τρια παλλικαρια
απ'τα χαραματα ως το μεσημερι
εχει πιασει και δενει φουσεκια
Κι αν πας θα το δεις και μονος σου.
Φωναξε ο Μπεκηρ Τζαγκαιδουρης:
-Μωρε Κιεντρο Νικα Νουρη
μην υπερηφανευεσαι τοσο πολυ,
το λενε τουφεκι χριστιανικο.**
Μηπως δεν εχεις δει χριστιανικο βολι
που σε τρυπαει σαν σταχυ;
Ετσι ευκολα δεν παιρνεται το Σουλι,
ειναι γεματο πετρες σουβλερες
Βγηκε,φωναξε:-Κιεντρο,Νικα,ω Κουτσονικα,μη φευγεις.
1)Βλεπε Λεοντιο Λεοντιου «Το Αλβανικον ζητημα» σελ. 125.
2)Στην Κερκυρα αρκετοι απο τους Σουλιωτες αναγκασθηκαν να εγκαταλειψουν την πατροπαραδοτη φουστανελλα και την κσουλια (σκουφο) και αυτο εθεωρειτο αισθητικα ασχημο αλλα και ψυχολογικα αβασταχτο.
* vet i tret=μονος ο τριτος.
** Μια εκφραση που εχει περασει και στη νεοελληνικη.
Το γεγονος ομως οτι ησαν Αλβανοφωνοι,τους στοιχισε και ενα δευτερο ολοκαυτωμα απο εκεινους τους συγγραφεις που θεωρουσαν υποτιμητικο η ακομα και «εθνικα απαραδεκτο» το γεγονος αυτο.
Ετσι πολλα ιστορικα στοιχεια των Σουλιωτων,ριχτηκαν στον καιαδα της ληθης,και τα αρχεια των Μποτσαραιων καηκαν στην Αμφισσα το 1832 (1).
Υπαρχουν ιστορικοι που πρασπαθησαν να αποκρυψουν το γεγονος οτι οι Σουλιωτες μιλουσαν Αρβανιτικα και οτι τα Ελληνικα τα κουτσοεμαθαν στην «Φραγκια»(Εφταννησα) και κυριως στην Κερκυρα.Οσο αφορα τωρα τους λαογραφους,εκει εχει συντελεσθει το αισχιστο των εγκληματων.Κανενα μα κανενα αυθεντικο Σουλιωτικο τραγουδι,δεν περιλαμβανεται στις συλλογες τους! Και οταν λεμε «αυθεντικα» φυσικα εννοουμε τα Αρβανιτικα,γιατι ουτε τραγουδουσαν ουτε μοιρολογουσαν Ελληνικα οι Σουλιωτες τοτε,και στερειται πλεον καθε σοβαροτητας,να εξακολουθουν και σημερα ορισμενοι συγγραφεις να επιμενουν να μας πειθουν περι του αντιθετου.
Ο Π.Χιωτης που συνεγραψε την «Ιστορια της Επταννησου...απο Βενετοκρατιας μεχρι της ελευσεως των Αγγλων 1550-1816»,Κερκυρα 1862,γραφει επι λεξει οτι οι εξοριστοι Σουλιωτες «ουδεν αλλο εφροντιζον ειμη να καθαριζωσι τα οπλα και να σημαινωσι την κιθαραν (ταμπουρα εννοει),τραγουδωντας Αλβανιστι τους ηρωισμους των».
Αυτα τα αυθεντικα Σουλιωτικα τραγουδια που μιλουσαν για τους ηρωισμους των Σουλιωτων στη μητρικη τους γλωσσα,τι απεγιναν; Ταφαγε η μαυρη νυχτα μιας ηλιθιας σκοπιμοτητας!Αυτοι που διεπραξαν ενα τοσο φοβερο και ανουσιο εγκλημα,νομισαν ισως οτι προσφεραν εθνικες υπηρεσιες...
Το εγκλημα κατα των Σουλιωτων,το εκαμε ο Αληπασας η αυτοι οι «λογιοι» νεκροθαφτες του λαικου τους πολιτισμου;
Εν πασει περιπτωσει εχουν διασωθει κατα περιεργη της τυχης ιδιοτροπια,2-3 αυθεντικα Σουλιωτικα τραγουδια,και αυτα θα παρουσιασθουν.Το πρωτο τραγουδι,πρωτοτραγουδηθηκε απο τους εξοριστους,στα Επταννησα Σουλιωτες και καταφερεται με καποια πικρα κατα του μεγαλου Σουλιωτη πολεμαρχου Φωτου Τζαβελλα.
Ο Φωτος Τζαβελλας βλεποντας οτι ειναι ανιση και ματαιη η αντιπαραθεση των Σουλιωτων με τα στρατευματα του Αλη Πασα,που ηδη ειχαν μπει στο Σουλι,αποφασιζει να ερθει σε συμφωνια με τον Βελη πασα,και να εξασφαλισει μια εντιμη και αξιοπρεπη υποχωρηση και αναχωρηση για την Κερκυρα μεσω Παργας.Τη λυση αυτη,την ειχε απο παλαιοτερα κατα νου ο Φ.Τζαβελλας,διαπιστωνοντας οτι δεν υπαρχει περιπτωση απο του να παραιτηθει ο Αλης απο τα σχεδια του να κατακτησει το Σουλι η να τους στερησει την δυνατοτητα να ζουν οπως παλια,με τη μεθοδο της «πωλησης προστασιας»,προς τους καμπισιους χωρικους.
Ουτως η αλλως δηλαδη οι Σουλιωτες δεν θα μπορουσαν να επιβιωσουν πλεον στην πατριδα τους και ο Φ.Τζαβελλας προσπαθησε να ερθει σε διαπραγματευσεις με τον ιδιο τον Αλη.
Ειχε καθως φαινεται απο το τραγουδι-υποσχεθει στους Σουλιωτες οτι η ζωη τους θα γινοταν καλυτερη.Θα επαυαν να υποφερουν απο τη φτωχεια,το κρυο και το καθημερινο πενθος και θα απολαμβαναν τα αγαθα του πολιτισμου.
Δυστυχως ομως τα πραγματα δεν εξελιχθησαν καθως τα ειχε υποσχεθει ο Φωτος Τζαβελλας.Οι αρχηγοι των Σουλιωτων βεβαια,εγιναν αξιωματουχοι των Ρωσσων στην αρχη,επειτα των Γαλλων,και τελος των Αγγλων,εκμισθωνωντας την πολεμικη τους αρετη.
Στις λεγεωνες αυτες των ξενων,μπηκαν σχεδον ολοι οι Σουλιωτες,αλλα και με τις συχνες αλλαγες (Ρωσσοι-Γαλλοι-Αγγλοι-Ιταλοι) υπηρχαν μεγαλα διαστηματα χωρις «δουλεια» χωρις χρηματα και η ζωη του προσφυγα εγινε αβασταχτη για τους Σουλιωτες.Αρκετοι απο αυτους καταντησαν κηπουροι,θυρωροι και οι γυναικες τους επισης εκαναν υποτιμητικες για τα δικα τους μετρα εργασιες.Η πλεον αξιοπρεπης «εργασια» ηταν η... κλοπη.
Εφτασαν λοιπον στο σημειο να δημιουργουν προβληματα στον ντοπιο πληθυσμο και να νοσταλγουν την πατριδα,με την δικη τους φτωχεια,με τις στερησεις και τις κακουχιες και μ'αυτον ακομα τον καθημερινο θανατο,απο την αχαρη,μιζερη και αβασταχτη μικροζωη της Κερκυρας και του πολιτισμου.Ταβαζαν λοιπον με τον Φ.Τζαβελλα,που δεν τους αφησε να πεθανουν στο δικο τους τοπο,αλλα να τυραννιουνται και να ταπεινωνονται στην «Φραγκια».
Το τραγουδι πρωτοδημοσιευθηκε στην «Αλβανικη Μελισσα», «Bletta Shqipetare» του Ευθυμιου Μητκου,το 1878,στην Αλεξανδρεια της Αιγυπτου.
Του Φωτου Τζαβελλα
Τυ μωρε Φωτο Τζαβελλα
ση να μπερε με καπελλα
ψε ου πρεμ,ψε ου βραμ
Σουλj, ε σκρετιν κου ε λιαμ;
Αλη-πασιας ι α δαμ
νατ ε ντιτ ρημ ε Κλιαjμ.
Φατι ντe Κορφουζ να χοδει
ζουμ ντορ με Μοσκοβι,
Με Μοσκοβιν λιδμ κουβεντιν
Τe βεμει τe μαρμ βεντιν
Βεμι ε βντεσeμ ντe δε τeν
ατιε ση ε κεμι θeν
τε βντεσeμ με ντουφεκj νε ντορ
σηκουρ δeντeρe με κρορ...
Μεταφραση:
Εσυ μωρε Φωτο Τζαβελλα
Πως μας καταντησες με καπελλα (2)
Γιατι σφαχτηκαμε γιατι σκοτωθηκαμε,
το ερμο το Σουλι που τ'αφησαμε;
Του Αλη-πασα το δωσαμε και
μερα-νυχτα καθωμαστε και κλαιμε.
Η Τυχη μας ερριξε στην Κερκυρα
συμμαχησαμε με το Μοσκοβο (τους Ρωσσους)
Δεσαμε το λογο (συμφωνησαμε) με το Μοσκοβο
να παμε να παρουμε τον τοπο (μας)
Παμε κι ας πεθανουμε στον τοπο μας
εκει καθως τοχουμε ειπωμενο.
Ας πεθανουμε με το ντουφεκι στο χερι
σαν γαμπροι με στεφανι (στο κεφαλι).
Ο τελευταιος στιχος ειναι μια εκφραση,που δεν εχει αντιστοιχια σε αλλες γλωσσες και δυσκολα μπορει να κατανοηθει απο αλλους λαους,που δεν εχουν κατι κοινο με τον τροπο ζωης των παλιων Αρβανιτων.Εμεις μπορουμε να κατανοησουμε το τραγικο μεγαλειο της εκφρασης αυτης,αλλα και της εικονας που αναπαραγει στη φαντασια μας.Μπορουμε επισης να ανατρεξουμε στο παρελθον αλλα και στο μελλον αυτης της Σουλιωτικης πεποιθησης και βεβαια πρωτα-πρωτα ανακλειεται στη μνημη μας εκεινη η σκηνη κατα την οποια οι Σπαρτιατες του Λεωνιδα και οι Θεσπιεις,λιγο πριν την μαχη των Θερμοπυλων,οπου ο θανατος τους προδιαγραφοταν σιγουρος,λουστηκαν χτενιστηκαν και περιποιηθηκαν τον εαυτο τους,ωστε ετσι περιποιημενοι να περασουν στον θανατο και στην αθανασια.
Αυτη η αντιληψη δεν ανηκει μονο στους Ελληνες αυτης της εποχης,αλλα και στους παλαιοτερους Αχαιους και μπορει να το διαπιστωσει αυτο ο αναγνωστης απο τις περιγραφες του Ομηρου στην Ιλιαδα του.
Πληρη ομως αντιστοιχια θα βρουμε στην προσφατη (1941) περιπτωση του Vasil Latci (Bασ.Λατση).Ενος πατριωτη απο την περιοχη Σαραντι,ο οποιος οταν οδηγηθηκε στο ικριωμα απο τους Ιταλους και ρωτηθηκε απο τον υπευθυνο του εκτελεστικου αποσπασματος,ποια ειναι η τελευταια του επιθυμια,απαντησε: «Ενα χτενι για να χτενισω τα μαλλια μου».
Υπαρχουν πολλες παρομοιες περιπτωσεις,που δειχνουν αυτη την αντιληψη του Ελληνοπελασγικου λαου(οποιο ονομα κι αν εχει η ειχε αυτος στην διαρκεια των αιωνων και χιλιετιων) την αντιληψη του να βαδιζει στον τιμημενο θανατο λουσμενος και περιποιημενος «ση δeντeρ με κρορ».δηλ. «σαν γαμπρος με το στεφανι».
Της αντιληψης αυτης δεν ειναι παραλλαγη και ο νεκρικος στιχος του μεγαλου ποιητη μας Κωστη Παλαμα για το προωρο χαμο του γιου του;
«Αφκιαχτο κι αστολιστο
του χαρου δε σε δινω».
Με την ευκαιρια να τονισουμε οτι υπηρχε Σουλιωτικη φαρα με το επωνυμο Παλαμα (Παλαματ) καθως μας διαβεβαιωνει ο Χρ.Περραιβος (Βλεπε σελ. 13, της εκδ. του 1857).
Καθολου απιθανο να κατηγετο απο την φαρα αυτη,ο Κωστης Παλαμας,που μελη της εφτασαν και υπερασπιστηκαν το Μεσολογγι μετα την οριστικη εγκαταλειψη των Σουλιωτικων βουνων.Βεβαια η εκδοχη «Παλαμας» και «Παλαματα» ειναι εξελληνισμενες και δεν γνωριζουμε ακριβως την παλια Αρβανιτικη εκδοχη.
Το δευτερο τραγουδι αναφερεται στις τελευταιες μαχες των Σουλιωτων κατα του Αλη πασα,και μας δινει πολυ ενδιαφερουσες ιστορικες πληροφοριες.
Οι Σουλιωτες,οπως και οι υπολοιποι Ηπειτωτες και Αλβανοι,δεν γνωριζαν τον θρησκευτικο φανατισμο,που στη συνεχεια σφραγισε την ιστορια τους.Δεν διεκριναν τους εχθρους και τους φιλους τους απο το θρησκευμα.Πολλοι απο αυτους ειχαν συναψει μικτους γαμους.Ενα παρακλαδι των Μποτσαραιων ησαν μουσουλμανοι.(Βλεπε Λ.Λεοντιου «Το Αλβανικο ζητημα» Αθηνα σελ. 125).
Οι πρωτοι νικηφοροι αγωνες των Σουλιωτων κατα του Αλη δεν οξυναν και πολυ τις θρησκευτικες αντιθεσεις αλλα απο τη μια πλευρα το Πατριαρχειο και απο την αλλη η Φιλικη Εταιρεια θεωρησαν προσφορο το εδαφος για να δημιουργησουν την επιθυμητη πολωση.
Πραγματικα το Πατριαρχειο εστειλε εναν πολυ φλογερο καλογερο απο τα Αρβανιτοχωρια της Β.Ανδρου τον Σαμουηλ,που αρχισε να κηρρυσει με φλογερα λογια οχι μονο την αντιθεση χριστιανισμου-μωαμεθανισμου αλλα και την τελικη επικρατηση του πρωτου.Και αυτα δεν τα ελεγε με ακαταλαβιστικες ελληνικουρες,αλλα στη γλωσσα των πατερων τους.
«Ο ουρανος μπορει να γινει χαλκινος αλλα το Σουλι δεν θα τουρκεψει» ελεγε.Και διαβεβαιωνε τους Σουλιωτες οτι αυτα ειναι γραμμενα στα ιερα βιβλια τα οποια βεβαια οι Σουλιωτες δεν ηταν δυνατον να διαβασουν,αλλα τα πιστευαν επειδη τα ελεγε αυτος ο αγιος και φλογερος καλογερος.
Παραλληλα η Φιλικη Εταιρεια,εστειλε τον Χριστοφορο Περραιβο,ωστε να καθοδηγησει τους Σουλιωτες προς την κατευθυνση των ιδεων της.Οι παρεμβασεις αυτες δεν ηταν δυνατον να γινουν αντιληπτες απο τους απλους,ευπιστους και αδολους Σουλιωτες,που καλουνταν να μεταβαλλουν εναν αγωνα επιβιωσης σε αγωνα ιδεων.
Οι Μποτσαραιοι οχι μονον δεν συμφωνησαν με την παρεμβαση του Περραιβου,αλλα και διαχωρισαν τη θεση τους,υποστηριζοντας οτι δεν οφελει η τυφλη αντιπαραθεση με τον Αλη πασα και η οξυνση του θρησκευτικου φανατισμου.
Ο Νοτης Μποτσαρης μαλιστα εδιωξε με τις κλωτσιες τον Περραιβο απο μια Συνελευση των Σουλιωτων.Το συμβαν αυτο ειναι πολυ χαρακτηριστικο.Υπηρχαν πολλοι Σουλιωτες που επιθυμουσαν την αρμονικη συμβιωση χριστιανων και μωαμεθανων και δεν αποδεχονταν τα κηρυγματα φανατισμου.Αλλωστε καθως ειπαμε ενας κλαδος της φαρας των Μποτσαραιων ειναι μουσουλμανοι και μαλιστα συμφωνα με τα λεγομενα του Λεοντιου(«Το Αλβανικον ζητημα» σελ.125) αυτοι εχουν και το λαβαρο που χαρισε η Αικατερινη της Ρωσσιας στους Μποτσαραιους.
Ολα αυτα τα στοιχεια αν τα συνδεσεις και τα συναρμολογησεις,κατανοεις γιατι οι Μποτσαραιοι υποστηριζαν τον Αλη πασα.Δεν ηταν μονο το μισος και η αντιπολιτευτικη διαθεση κατα των Τζαβελαιων,που οδηγησαν αυτη τη μεγαλη και ενδοξη φαρα να συμπραξει με τον Αλη εναντιον της ιδιας τους της πατριδας.
Ο Πηλιος Γουσης που αναφερουν οι Λογοτεχνες,σαν τον Βαλαωριτη,ηταν ο τελευταιος τροχος της αμαξης στην υποθεση της τελικης εκπορθησης του Σουλιου.Τον πρωτο λογο τον ειχαν οι Μποτσαραιοι και οι Κουτσονικαιοι και τον τελευταιο οι Μπουζμπατηδες,στους οποιους ανηκε ο Πηλιο-Γουσης.
Υπαρχει και δημοτικο τραγουδι που αναφερεται στην πτωση του Σουλιου και ο τραγουδοποιος δεν τα βαζει με τον Πηλιο-Γουση παρα με τον Κ.Μποτσαρη και τον Κουτσονικα.
«Αναθεμα σε Μποτσαρη
και συ βρε Κουτσονικα
με το κακο που καματε
τουτο το καλοκαιρι».
Στον Κουτσονικα λοιπον αναφερεται το τραγουδι που ακολουθει και που το βρισκουμε επισης ανθολογημενο απο τον Θυμιο Μητκο,στην «Αλβανικη Μελισσα».
Εδω ο Κουτσονικας πολεμαει εναντιον των Σουλιωτων του Τζαβελλα,στο πλευρο του στρατηγου του Αλη,Μπεκηρ Τζαγκαδουρη αλλα αντιμετωπιζονται και οι δυο τους απο τους Σουλιωτες του Τζαβελλα,που ενισχυονται απο τον γνωστο κλεφταρματωλο,Κατσαντωνη,που εδω αναφερεται σαν Κιτσαντωνης.
Ο τραγουδοποιος στην περιπτωση μας,ειναι ενας αρκετα φανατισμενος χριστιανος,φανερα επηρεασμενος καθως φαινεται απο τα κηρυγματα του Σαμουηλ.
Αποφευγει να θιξει τη μεγαλη φαρα των Μποτσαραιων αλλα τους Κουτσονικαιους τους «περιποιειται» δεοντως.
Νe Λακ ε Σουλιτ τe μως σjκονει
ισστ μπυλτουρ κιτς Αντωνη.
Κιτς Αντωνη,βετ'ι τρετ*
γκα μeνγκιες ε γκιερ μπ ντρεκ
Κα zeν ε λιδ φισσεκj
πω ντο βενει ε σιχνει βετ
Θιρρει Μπεκηρ τζαγκαjδουρη:
-Μωρε Κjεντρο Νικα Νουρη
μως μπeνε κακj μαγκουρι
ι α θων ντουφεκj καχουρι
τσς τe σjκων ση χαλje γκρουρι;
Σε κολαj σ' μιρετ Σουλι
γιαν γκυθ γκeρτσε γκουρι
Ντολει θιρρει: -Κjεντρο,Νικ,
ω Κουτσο-Νικ,μως ικ.
Μεταφραση
Στη Λακκα-Σουλι,να μην περασετε
ειναι κλεισμενος ο Κατσαντωνης
ο Κατσαντωνης,μονος του με τρια παλλικαρια
απ'τα χαραματα ως το μεσημερι
εχει πιασει και δενει φουσεκια
Κι αν πας θα το δεις και μονος σου.
Φωναξε ο Μπεκηρ Τζαγκαιδουρης:
-Μωρε Κιεντρο Νικα Νουρη
μην υπερηφανευεσαι τοσο πολυ,
το λενε τουφεκι χριστιανικο.**
Μηπως δεν εχεις δει χριστιανικο βολι
που σε τρυπαει σαν σταχυ;
Ετσι ευκολα δεν παιρνεται το Σουλι,
ειναι γεματο πετρες σουβλερες
Βγηκε,φωναξε:-Κιεντρο,Νικα,ω Κουτσονικα,μη φευγεις.
1)Βλεπε Λεοντιο Λεοντιου «Το Αλβανικον ζητημα» σελ. 125.
2)Στην Κερκυρα αρκετοι απο τους Σουλιωτες αναγκασθηκαν να εγκαταλειψουν την πατροπαραδοτη φουστανελλα και την κσουλια (σκουφο) και αυτο εθεωρειτο αισθητικα ασχημο αλλα και ψυχολογικα αβασταχτο.
* vet i tret=μονος ο τριτος.
** Μια εκφραση που εχει περασει και στη νεοελληνικη.
