Εξεγέρσεις και απελευθερωτικοί οραματισμοί πριν από τη μεγάλη ελληνική Επανάσταση του '21
Ήπειρος - Αλβανία: Το κίνημα του Κωνσταντίνου Αριανίτη
Στα χρόνια του βασιλιά της Γαλλίας Καρόλου Η'. (1495)
ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΠΗΛΕΙΔΗΣ
 |
 |
| Στρατιώτης σε πορεία (Κ. Ν. Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει..., Αθήνα 1885, σ. 3). |
Στα τέλη του 15ου αιώνα, με πρωτοβουλίες ορισμένων ισχυρών προσώπων της Δύσης, παρατηρήθηκαν ιδιαίτερες ζυμώσεις για την ανάληψη επιθετικών ενεργειών εναντίον των Τούρκων. Οι ενέργειες αυτές βρήκαν πρόσφορο έδαφος ύστερα από τη διαμάχη διαδοχής στον οθωμανικό θρόνο ανάμεσα στους γιους τού Μεχμέτ Β'. Με την επικράτηση του μεγαλύτερου σε ηλικία Βαγιαζίτ Β', ο λαοφιλής και λόγιος αδελφός του Τζεμ αναγκάστηκε σε μια μακρόχρονη περιπλάνηση στη Δυτική Ευρώπη (1482-1495) επιδιώκοντας έως τον θάνατό του την εξουσία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εκεί αποτέλεσε επίκεντρο ενδιαφέροντος ανάμεσα στους ισχυρούς ηγεμόνες της Δύσης, που επιθυμούσαν να τον κρατούν υπό την προστασία τους όχι μόνο για λόγους γοήτρου, αλλά, κυρίως, επειδή αποσκοπούσαν να τον χρησιμοποιούν για τα συμφέροντά τους. Με τον Τζεμ στο πλευρό τους οι χριστιανικές δυνάμεις της Ευρώπης ευελπιστούσαν όχι μόνο να εξαλείψουν την οθωμανική επέκταση, αλλά και να καταλάβουν νέα εδάφη στην Ανατολή.
Το 1494, ο βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Η' εισέβαλε στην ιταλική χερσόνησο με σκοπό να κυριεύσει το βασίλειο της Νάπολης, που το θεωρούσε κληρονομιά του ανδεγαβικού οίκου. Η εκστρατεία του, λαμβάνοντας χαρακτηριστικά σταυροφορίας, συνδυάστηκε με τις ελπίδες των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής, που έσπευσαν να τον αποκαλέσουν «βασιλιά των Γραικών». Φιλοδοξία του Καρόλου Η' ήταν, μετά την κατάληψη της Νάπολης, να εκστρατεύσει με τη συνεργασία του Τζεμ για την απελευθέρωση των χριστιανικών πληθυσμών της κοντινής Ανατολής.
 |
| Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ ο Β' |
Κατά την εντυπωσιακή προέλαση του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος από τη Βόρεια Ιταλία προς τη Νάπολη, Ελληνοαλβανοί στρατιώτες, γνωστοί με το παραφθαρμένο ελληνικό όνομα stradioti, εντάχθηκαν στα στρατιωτικά σώματα του Καρόλου Η'. Οι stradioti ήταν μισθοφόροι, κυρίως έφιπποι πολεμιστές με ελαφρύ οπλισμό, εμπορευόμενοι την εντυπωσιακή και αποτελεσματική τακτική πολέμου τους, τον αιφνιδιασμό. Οι πρώτες συστηματικές κατατάξεις των μαχητών αυτών στον γαλλικό στρατό έγιναν κυρίως με τις ενέργειες τού τότε διοικητή του Μομφερράτου, Κωνσταντίνου Αριανίτη, ο οποίος τον Σεπτέμβριο του 1494 επισκέφθηκε τον Γάλλο βασιλιά στο Τορίνο και του προσέφερε 300 από τους περίφημους stradioti. Ο Κωνσταντίνος Αριανίτης (1449-1531) καταγόταν από γνωστή οικογένεια ηγεμόνων της Άνω Αλβανίας. Ο πατέρας του Γεώργιος Κομνηνός Αριανίτης ήταν πρωταγωνιστής μακροχρόνιων πολεμικών αγώνων εναντίον της τουρκικής κατοχής των αλβανικών εδαφών. Με τις οκτώ αδελφές του ο Κωνσταντίνος συγγένευε με ισχυρούς οίκους των Βαλκανίων και της Ευρώπης. Η μεγαλύτερη αδελφή του, Ανδρονίκη, υπήρξε σύζυγος του Γεωργίου Καστριώτη, του περίφημου Σκεντέρμπεη (Scanderberg), με τον οποίο είχε συμπολεμήσει και ο πατέρας του έως τον θάνατό του. Η μικρότερη αδελφή του, Αγγελική, παντρεύτηκε τον πρίγκιπα της Σερβίας και η κόρη τους Μαρία, ονομαστή για την ομορφιά της, υπήρξε σύζυγος του μαρκησίου του Μομφερράτου Βονιφατίου Γ'. Μετά τον θάνατο τού μαρκησίου ο Κωνσταντίνος Αριανίτης ανέλαβε τη διοίκηση του Μομφερράτου και από εκεί σχεδίαζε επαναστατικό κίνημα για την απελευθέρωση της Βαλκανικής. Με μια παράδοση τρανών και εμπειροπόλεμων μαχητών στην οικογένειά του, αλλά κυρίως με ένα πολυάριθμο σώμα stradioti στις διαταγές του, ο Ελληνοαλβανός ηγεμόνας, τιτλοφορούμενος δούκας της Αχαΐας, διεκδικούσε ως πατρική κληρονομιά την Αλβανία, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία.
Στο όλο εύφορο κλίμα σταυροφορίας, που δημιουργήθηκε παράλληλα με τη γαλλική εκστρατεία, συνέβαλε επίσης η σύμπραξη και άλλων εγκρίτων ανδρών της ελληνικής Ανατολής. Ο Ανδρέας Παλαιολόγος, ο μεγαλύτερος γιος του Θωμά, τελευταίου δεσπότη του Μοριά, παραχώρησε στις 6 Φεβρουαρίου 1494 με αντάλλαγμα 4.300 χρυσών δουκάτων ετησίως τα κληρονομικά του δικαιώματα στον βυζαντινό θρόνο, ενώ ο γνωστός Έλληνας λόγιος Ιανός Λάσκαρης με τις γνώσεις από τα ταξίδια του στην Ανατολή ενημέρωσε τους Γάλλους σχετικά με την κατάσταση στην οθωμανική επικράτεια. Ειδικά για την περίσταση, ο Έλληνας ποιητής Μιχαήλ Μάρουλλος Ταρχανιώτης, ο οποίος κατατάχθηκε στο εκστρατευτικό σώμα του Καρόλου, συνέθεσε λατινικούς πανηγυρικούς στίχους. Εκείνος όμως που θα παρείχε την απαραίτητη στρατιωτική στήριξη για την εκστρατεία του Καρόλου Η' πέρα από την Αδριατική και που θα ξεσήκωνε με τη συγγενική συνεργασία των βαλκανικών ηγεμόνων τον υπόδουλο πληθυσμό ήταν ο Κωνσταντίνος Αριανίτης.
 |
| Ο βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Η' |
Ενωμένες οι παραπάνω πλευρές, με διαφορετικές βέβαια φιλοδοξίες και επιδιώξεις η καθεμία, σκόπευαν αρχικά να αντιμετωπίσουν τις δυνάμεις του Βαγιαζίτ Β' στη χερσόνησο του Αίμου. Στις 22 Φεβρουαρίου 1495 ο Κάρολος ακολουθούμενος από τον Τζεμ εισέβαλε στη Νάπολη. Τον ίδιο μήνα ο Κωνσταντίνος Αριανίτης βρισκόταν στη Βενετία, προκειμένου να οργανώσει την εξέγερση στα Δυτικά Βαλκάνια. Εκεί συνεργαζόμενος με τον Γάλλο εκπρόσωπο Philippe de Commynes, τον γνωστό ιστοριογράφο, και τον Αλβανό καθολικό Αρχιεπίσκοπο Δυρραχίου Martino Firmiano ετοίμαζε την αποστολή οπλισμού στους μυημένους στην κίνηση, περίπου 50.000 άνδρες. Όμως η ευόδωση του σχεδίου ναυάγησε εκ προοιμίου, ύστερα από σειρά ατυχών συγκυριών. Στις 25 Φεβρουαρίου πέθανε στη Νάπολη ο Τζεμ και μαζί του έσβησαν οι ελπίδες μιας τουρκικής υποστήριξης. Στην πόλη του Αγίου Μάρκου, στις 27 Φεβρουαρίου, ημέρα κατά την οποία ετοιμαζόταν να αποπλεύσει η αποστολή του Αριανίτη για τα αλβανικά παράλια, οι Βενετοί πληροφορήθηκαν τον θάνατο του Τζεμ. Εκείνοι, θέλοντας να ειδοποιήσουν πρώτοι τον σουλτάνο για τον θάνατο του αδελφού του, έστειλαν ειδικά για την περίσταση δικό τους πλοίο και απαγόρευσαν τον απόπλου κάθε άλλου σκάφους. Το καράβι των επαναστατών, που εκείνο το βράδυ επιχείρησε να ταξιδεύσει, κρατήθηκε και κατασχέθηκε το φορτίο του μαζί με την αλληλογραφία τη σχετική με το κίνημα. Ο Αρχιεπίσκοπος και το πλήρωμα συνελήφθησαν, αλλά ο Αριανίτης, χάρη στην έγκαιρη ειδοποίηση του Αλβανού πλοιάρχου, κατάφερε να διαφύγει προς την Απουλία και αργότερα επέστρεψε στο Μομφερράτο, απ' όπου συνέχισε τον αγώνα για την απελευθέρωση των πατρώων του εδαφών. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, που δεν επιθυμούσε να διαταράξει τις εύθραυστες σχέσεις της με τους Τούρκους, αλλά αντιθέτως να τις βελτιώσει, έστω και με εκδούλευση, ειδοποίησε τον ελληνικής καταγωγής απεσταλμένο της στην Πύλη Αλοΐσιο Σεκουνδινό να κοινοποιήσει τα νέα για τον θάνατο του Τζεμ και για το κίνημα του Αριανίτη. Τον ίδιο χρόνο αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν τα στρατεύματα του Καρόλου Η' από το βασίλειο της Νάπολης και από την Ιταλία, ύστερα και από τη σύσταση της Ιερής Συμμαχίας (31 Μαρτίου 1495) που στρεφόταν εναντίον της γαλλικής εισβολής στην ιταλική χερσόνησο. Με τον θάνατο του Τζεμ και την επιστροφή των Γάλλων μία νέα περίοδος ανοιγόταν στον σουλτάνο Βαγιαζίτ Β', που επί 14 ολόκληρα χρόνια ήταν αναγκασμένος να τηρεί ήπια πολιτική στάση απέναντι στη Δύση. Για τους υπόδουλους χριστιανούς της Ανατολής η παραπάνω δυσχερής τροπή καθιστούσε τις ελπίδες για απελευθέρωση φρούδες.
 |
| Η υπογραφή του Ιανού Λάσκαρη (Ε. Legrand, Bibliographie Hellenique..., τ. 1, Παρίσι 1885, σ. CXLVI) |
Πέρα από την παραπάνω έκθεση των γεγονότων η ευρύτερη εξέταση του κινήματος του Αριανίτη, σε συνάρτηση με τη δράση των stradioti, παρουσιάζει πολύπτυχο ενδιαφέρον. Η εξέλιξη συμπεριφοράς αυτής της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, η οποία, κάτω από ορισμένες συνθήκες και προϋποθέσεις, αποστασιοποιείται, συσπειρώνεται και οργανώνεται με την καθοδήγηση ενός αρχηγού, αναδεικνύεται φαινόμενο μακρότερης διάρκειας με χρονική πορεία έως την παλιγγενεσία. Η περίεργη αυτή κατηγορία πολεμικών ανθρώπων, αντιφατικών και απροσδόκητων, καταφέρνει να πρωτοτυπήσει τόσο με τις αξίες της όσο και με τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου της. Οι stradioti παρουσιάζονται κυρίως ως μισθοφόροι που μάχονται για ξένα συμφέροντα, αλλά συμβαίνει, όπως στην περίπτωση του κινήματος του Αριανίτη, να αγωνίζονται και για ανώτερα ιδανικά: την ελευθερία. Ο πόλεμος όμως που διεξάγουν αναπηδά από τη βάση, αφού δεν έχει κηρυχθεί από νόμιμες αρχές, ανατρέπει τις ισορροπίες, γι' αυτό καταστέλλεται, ακόμη και όταν τείνει να ενταχθεί σε ένα γενικότερο πολεμικό κλίμα, όπως εκείνο της εκστρατείας του Καρόλου Η'. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Βενετία, εν προκειμένω, με τη μόνη υποψία συμμετοχής της σε ένα τέτοιο «παράνομο» κίνημα, καταπνίγει την εξέγερση στη γέννησή της για να μη διαταράξει τις διπλωματικές σχέσεις της με τους Τούρκους. Η μόνη διέξοδος των stradioti προς την επιφάνεια ανιχνεύεται στις σχέσεις που διατηρούν οι ευγενείς αρχηγοί τους με τους φορείς της εξουσίας. Χάρη στις επαφές των επωνύμων επικεφαλής τους οι μαχητές αυτοί επιτυγχάνουν να στρατολογούνται στη Δυτική Ευρώπη, να τους εκχωρούνται καλλιεργήσιμες εκτάσεις, να τους παραχωρείται η άδεια άσκησης των θρησκευτικών τους καθηκόντων και γενικότερα να τους δίνεται η δυνατότητα συγκρότησης σε ιδιαίτερη οντότητα με μια κοινωνική θέση.
Από την άλλη πλευρά οι ίδιοι επιφέρουν μια καινοτομία στο πολεμικό μεσαιωνικό κατεστημένο. Η τακτική επίθεσής τους, η οποία συνίσταται κατεξοχήν στον αιφνιδιασμό, στην ταχύτητα, στις πολλαπλές ενέδρες, θα διαμορφώσει μια νέα φιλοσοφία πολέμου, λιγότερο πολιορκητική-στατική και περισσότερο ευέλικτη-κινητική. Αλλά και η γενικότερη μορφή και ιδεολογία του πολεμιστή θα μεταβληθεί λίγο μετά την εμφάνισή τους στη Δύση. Όπως στην περίπτωση του Αριανίτη, ο οποίος, όπως σημειώνει ο σύγχρονός του Commynes, είλκυε την καταγωγή του από τον Μέγα Αλέξανδρο, έτσι και για τους υπόλοιπους μαχητές η στρατιωτική λειτουργία θα εξελιχθεί από ένα βάρβαρο επάγγελμα σε έναν ευγενή με αξίες θεσμό. Τα όπλα τους από βάναυσα και φονικά όργανα θα μεταμορφωθούν σε ιερά, ένδοξα αντικείμενα γοήτρου και θα στολίζουν τα βασιλικά ανάκτορα, όπως το σπαθί του Κωνσταντίνου Αριανίτη που έως σήμερα κοσμεί τη βασιλική οπλοθήκη του Τορίνου.
Βιβλιογραφία - πηγές
Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. Γ', Θεσσαλονίκη 1968, σσ. 62-71.
Philippe de Commynes, Les memoires, έκδ. Den. Godefroy, Paris 1649, σσ. 310-311.
Vladimir Lamansky, Secrets d' Etat de Venise. Documents extraits notices et etudes servant a eclaircir les rapports de la Seigneurie avec les Grecs, les Slaves et la Porte Ottomane a la fin du XVe et au XVIe siecle, τόμ. Β', New York 1968, σσ. 292-300.
Giovanni Musachi, «Historia della casa Musachia», Chroniques greco-romanes inedites ou peu connues, έκδ. Hopf Charles, Berlin 1873, σσ. 270-340.
Κωνσταντίνος Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει και αναγέννησις της ελληνικής τακτικής, εισαγωγή-σχόλια Ν. Καραπιδάκης, Αθήνα 1993³. Ο Γιώργος Ι. Πηλείδης είναι Φιλόλογος - Ιστορικός
«Ήπειρος - Αλβανία: Το κίνημα του Κωνσταντίνου Αριανίτη»
2
3
4
5
6
7
