Να ομως τι λεει ενας που γνωρισε απο κοντα τον Αλη και που τον πολεμησε στο πλαι των Σουλιωτων.Ενας εχθρος του δηλαδη,ο Χριστοφορος Περραιβος.
«Ο Αλη πασας ην μικρος μεν κατα το αναστημα του σωματος,αλλα παχυς και ωραιος,κεφαλη εχων μεγαλην και στρογγυλην.Πλατυπροσωπος και ξανθοτριξ,πλατυμετωπος,γλαυκοφθαλμος,μεγαλοματος,
δασοφρυξ...
Ην ανδρειος εν τοις πολεμοις,δραστηριος και δια τουτο επιτυχικος,οξυνους,ακουραστος,ολιγουπνος,
ευπροσηγορος,φιληκοοςκαι επιχειρηματιας,διοτι εις οσα σχεδια του και μαλιστα στρατιωτικα αποτυγχανεν,ηκολουθει μαλιστα τον σκοπον του με την ιδιαν δραστηριοτητα και ζωηροτητα πνευματος.Το παρα τοις Οθωμανοις φυσικον ελαττωμα,η αισχροβαρβαρολογια,υπηρξεν σχεδον σπανιον,αδιαφορος εις τας θρησκειας,υπερασπιστης μαλιστα της Χριστιανικης και των Σχολειων.Μονοδιαιτος σχεδον,επειδη το κυριοτερον φαγητον του ητο οπτον κρεας,απο του οποιου ετρωγεν κατα κορον,των δε αλλων φαγητων πνευματων (ποτων) και γλυκισματων,ελαχιστη ην αυτω η χρησις. Το μνημονικον του ητο σπανιωτατον,διοτι πολλων μετα ικανων ετων παρελευσιν ενεθυμειτο και τα κυρια ονοματα και τας υποθεσεις τας οποιας μετ' αυτων διεπραγματευθη...
Ητο προς τουτοις ευγνομων προς τους ευεργετας του...Τας σημαντικοτερας και μυστικοτερας υποθεσεις του τοις Ελλησι (Χριστιανους εννοει) παρα τοις Οθωμανοις ενεπιστευετο....»
Ειναι ενα πορτραιτο του Αλη απο εναν εχθρο του και πρεπει να το προσεξουμε και να το καλοδιαβασουμε πολλες φορες γιατι μεσα απο αυτο βγαινουν πολλα συμπερασματα.Και ειναι αποριας αξιον,πως ο ιδιος ο Περραιβος που μας αφησε αυτο το πορτραιτο,συνεχιζει πιο κατω με ενα εντελως,αντιθετο πορτραιτο του ιδιου αντρα,του Αλη..Ειναι κατι που δημιουργει αποριες και ερωτηματικα,γιατι στο νεο πορτραιτο ,ο Αλης περιλουζεται με ενα ακατασχετο ακαταλαβιστικο-μετα απο το πιο πανω-υβρεολογιο..
«Δοξομανης,αρπαξ,ακορεστος,φιλεκδικος,υποπτος,απιστος,αλλοπροσαλλος,μνησικακος,
αιμοχαρης,φιλοπολεμος,υποκριτης εις τους αλλοεθνεις,κρυψινους πολλακις εις τους ευνοικους του,φιλαργυρος...».Τα πιο πολλα εδω επιθετα ερχονται σε αντιθεση με το πορτραιτο που μας σκιαγραφησε πιο πανω.Συνεχιζοντας ο Περραιβος,αναρωτιεται και ρωτα τους αναγνωστες του,πως ειναι δυνατον να καταμαρτυρησουν εναντιον της διοικησης του Αλη,που εμπεδωσε την πιστη στην αγορα,καταργησε την αναρχια,καταστρεψας πολλους τυρρανισκους κλπ.κλπ...«Ηγεμονευσας ο Αλη πασας,κατηργησεν εκ διαλειματων την πολυαρχιαν και την αναρχιαν,καταστρεψας πολλους τυρρανισκους,Οθωμανους και Ελληνες.(Διαβαζε Μουσουλμανους και Χριστιανους) Μπεηδες δηλ. Αγαδες και Δημαρχους (Κοτζαμπασηδες),οι οποιοι ετρεφοντο και εθησαυριζαν εκ των ιδρωτων των υπηκοων .Εκκαθαρισε τας οδους απο των κακουργων διαταξας τους κατα επαρχιαν γνωρισμενους καπεταναιους (Αρματωλους) να τοις διωκωσι και καταστρεφωσι.Τουναντιον πασαν παρ' αυτων γενομενην αρπαγην,απεφασισεν να την αποζημιωσωσι οι ιδιοι.Εφ' ολας τας επαρχιας της επικρατειας του,εμποροι και παντος επαγγελματος ανθρωποι περιεφεροντο αφοβοι και ανεπηρεαστοι.Παντα ταυτα εφαινοντο δυσαρεστοι νεωτερισμοι εις τους Αγαδες και Δημαρχους (Κοτζαμπασηδες)...Επαλινοστει εμπορος εκ της Ευρωπης ευκαταστατος;Ο Αλης δεν ηρπαζεν ποτε τα πλουτη του ουτε τον εδολοφονει...οσοι εκ των Λογιοτατων ανδρων του Εθνους μας επαρουσιαζοντο εμπροσθεν του,ου μονον την ευνοιαν του και την υπερασπισην του απελαμβανον,αλλα και ο ιδιος επεθυμει να τους ρωτα και να μανθανει οσα ηγνοει και κατ' εξαιρεσιν ιστορικα....»
Ολα αυτα λοιπον τα εγραψε ενας αντιπαλος του Αλη πασα ο Περραιβος γι' αυτο εχουν και μεγαλη βαρυτητα στην πλαστιγκα της αποκαταστασης της προσωπικοτητας και του εργου του Αλη.Υπαρχει βεβαια το εμβολιμο υβρεολογιο των κακων χαρακτηρισμων,που ομως αναιρουνται ενας-ενας με μια απλη αντιπαραθεση,σε τετοιο μαλιστα βαθμο,που αναρωτιεσαι,αν αυτο το εμβολιμο ειναι δικο του η καπως υπηρξε κανεις πλαστογραφικος δακτυλος,σκοπιμοτητα η κανενα αλλο ειδος λογοκρισιας ας πουμε.Τα παντα ειναι πιθανα...
Οι ιστορικοι ειναι διχασμενοι στις κρισεις τους για τον Αληπασα.Ο Παπαρρηγοπουλος,που διεπλασε την νεωτερη ιστορικη συνειδηση των Ελληνων,τον καταδικαζει αναφανδον και αυτο βαρυνε αποφασιστικα στην καταδικη του Αλη.Ο Φωτιαδης,ο Αραβαντινος,ο Κουμας,ο Βαλετας,ο Βρανουσης,ο Γερβινιος,ο Πουκεβιλ τον εχουν καταδικασμενο στο πυρ το εξωτερον.
Ο Κορδατος τον επαινει και τον θεωρει μεγαλο..«Επειδη χτυπησε τους εκμεταλλευτες και δυναστες της φτωχολογιας καθως και τους Σουλιωτες και τους Κοτζαμπασηδες,του εψαλλαν οσα σερνει η σκουπα και ετσι σχηματιστηκε η παραδοση πως ηταν αιμοβορος,αρπαγας και τυρρανος....» (Τ.Α. σελ. 405,407,410).
Ο Μενδελσον Βαρθολδη..«Ο Αλης επεφερε πληρη την απο του Μεσαιωνος και του Τημαριωτισμου ρηξιν και ανοιξε την οδον εις τον πολιτισμον και την μορφην της νεας πολιτειοκρατιας».
Ο Φινλευ τον θεωρει σκευος εκλογης της θειας προνοιας για την προωθηση της κοινωνικης ανοδου των Ελληνων.Δεν θα ειχε λεει καμμια θεση στην Ιστορια αν τα περιστατικα δεν τον ανεδειχναν κηρυκα της Ελληνικης Επαναστασης.
Το επιμυθιο της κρισης του Φινλευ εινα αδικο και καταρριφθηκε απο τα αρχεια που εφερε προσφατα στο φως ο Σοβιετικος Αρς και συμφωνα με τα οποια,το οραμα και οι αγωνες του Αλη δεν ησαν ουτε ευκαιριακα ουτε προσωπικα.Ο Φινλευ αναγνωριζει το θετικο εργο του Αλη αλλα του αφαιρει την προθεση,την συνειδητοτητα και την επιγνωση του αγωνα και του οραματος.Μετα την αποκαλυψη των Σοβιετικων αρχειων συμπληρουμενη η κριση του Φινλευ θα ηταν η ακριβεστερη για το εργο του Αλη.
Ο Πουκεβιλ που τον γνωρισε σαν πρεσβευτης της Γαλλιας απο κοντα,τον περιλουζει μυθιστορηματικα.Αλλα του Πουκεβιλ,του επαιξε πραγματι ασχημα παιχνιδια ο Αλης.Οι ξενοι νομιζαν πως θα βρουν στα Γιαννενα ανθρωπους να τους κανουν τεμεναδες και ντουαδες.Μα ο Αλης δεν εκανε διακρισεις σε πλουσιους η φτωχους,συγγενεις η αγνωστους,ξενους η ντοπιους,Χριστιανους η Μουσουλμανους.Ετσι επιταξε μια φορα τα αλογα του Πουκεβιλ για ενα δημοσιο εργο και ο ευγενης Γαλλος θιχτηκε τραγικα και ανεπανορθωτα γι' αυτη την υποτιμηση (Αυτος που εκανε την επιταξη ηταν ο Θανασης Βαγιας.Το πληρωσε με την ιστορικη σπιλωση που εφτασε ως τα χρονια μας,μεσω Πουκεβιλ-Βαλαωριτη).Αλλοιως τα περιμενε στην κοιμισμενη Ανατολη και αλλοιως του τυχανε.Αλλα το τραγικοτερο για τον Πουκεβιλ,ηταν πως ο Αλης,καταφερε με τους ανθρωπους του να του υποκλεπτει τις αναφορες του προς την Γαλλικη κυβερνηση και τις απαντησεις,οποτε γνωριζε ο Αλης,εκ των προτερων τις διαθεσεις και του Πουκεβιλ και της Γαλλικης κυβερνησης...Οταν αργοτερα το εμαθε ο Πουκεβιλ,εγινε εξω φρενων,μα ο Αλης,γελωντας,τον αποχαιρετησε ψυχραιμα και πατερναλιστικα-σπαζοντας του προφανως τα νευρα-σαν εφευγε απο τα Γιαννενα..«Εμαθα,του ειπε,ολα οσα εγραφες εναντιον μου και σε επαινω για τον ζηλο σου.Μπραβο σου!Εδουλεψες πολυ καλα τον αφεντη σου και με το παραπανω».
Ο Πουκεβιλ λοιπον αναφερει ιστοριες τρομου για τον Αλη που θα τις ζηλευε και ο καλλιτερος μυθιστοριογραφος εργων φρικης της Αγγλιας του περασμενου αιωνα.Σε σημειο τετοιο μαλιστα διαστρεβλωνει την ιστορια ο Πουκεβιλ,ωστε και αυτοι οι επικριτες του Αλη,καθως ο Αραβαντινος,να δυσανασχετουν και να λενε πως οι κρισεις του Πουκεβιλ για τον Αλη ειναι κρισεις εμπαθεις και φανταστικες,«καθιστουν δε τον Γαλλον συγγραφεα αυτοχρημα μυθιστοριογραφον»
(Αραβαντινου,«ιστορια του Αλη πασα του Τεπενενλη»).
Ο Ζωτος Μολοσσος τον θεωρει «μεγαλοφυη και ριζοσπαστη Κυβερνητη»(«η δικαιοσυνη εις το κρατος του Αλη πασα» σελ.Ι').
Ο Λορδος Μπαυρον που γνωρισε απο κοντα τον Αλη τον θαυμασε και τον ονομασε«Νεο Πυρρο», η «Λιονταρι της Ηπειρου» και «Βοναπαρτη».Τα Συμποσια που παρεθετε στους ξενους και τους διανοουμενους των Ιωαννινων ο Αλης θυμιζαν λεει,Συμποσια του Πλατωνος.
Ο Βικτωρ Ουγκω,ο μεγαλος αυτος Δημοκρατης και διανοητης,ενα απο τα μεγαλυτερα πνευματα που ανεδειξε η ανθρωποτητα και ενας πραγματικος Φιλελληνας και Ελληνολατρης,λεει για τον Αλη..«Ηταν ο μοναδικος Κολοσσος που ο αιωνας μας μπορει να αντιπαραθεσει στον Ναπολεοντα».
Ο Μπαυρον μαλιστα αφιερωνει αρκετους στιχους στον Αλη,μεσα στο μεγαλο του ποιημα «Childe Harold's Pilgrmage».
Ο Αγγλος ιστορικος William Miller εγραψε πως ο «Λεων των Ιωαννινων ειναι ο Προδρομος της Ελληνικης Επαναστασεως».
